Το ατελιέ του ιστορικού

Παρά τις αξιοσημείωτες επιδόσεις τους στην αφηγηματική σύνθεση, οι ιστορικοί συχνά αποφεύγουν να παράγουν σαφείς επεξηγήσεις των μεθόδων και του τρόπου εργασίας τους. Αυτή η απροθυμία, παρατηρεί ο Τζον Λιούις Γκάντις, καθηγητής στην έδρα Robert A. Lovett του Πανεπιστημίου Γέιλ και ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου, συχνά γίνεται πρόξενος σύγχυσης σε φοιτητές και κοινό ως προς το επάγγελμα του ιστορικού και το αντικείμενό του. Σε μια εποχή που ενίοτε αποδέχεται τη συνωμοσιολογία ως ισότιμη μιας υποτιθέμενης «κατεστημένης ιστορίας», κείμενα τα οποία εκθέτουν «τις σωληνώσεις, τα καλώδια, τους αγωγούς» της επιστήμης αυτής σε κοινή θέα, όπως γράφει ο Γκάντις, αποκτούν ιδιαίτερη επικαιρότητα. Προεκτείνοντας και επαυξάνοντας στο Τοπίο της Ιστορίας μια σειρά διαλέξεών του ως επισκέπτης καθηγητής στο κολέγιο Μπάλιολ της Οξφόρδης το 2000-2001, ακολουθεί την παράδοση των θεμελιωδών μεθοδολογικών έργων των Μαρκ Μπλοχ και Ε. Χ. Καρ.

Ο Γκάντις επιλέγει τη μεταφορά του τοπίου και της χαρτογράφησης προκειμένου να δώσει στον αναγνώστη μια κατανοητή εικόνα της εργασίας των ιστορικών. Οπως ο «Οδοιπόρος πάνω από τη θάλασσα της ομίχλης» του γερμανού ζωγράφου Κάσπαρ Νταβίντ Φρίντριχ (πίνακας που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου), ο μελετητής της Ιστορίας γυρίζει τις πλάτες του στο μέλλον. Βρίσκεται ενώπιον ενός υπαρκτού αλλά αφανούς πεδίου – του παρελθόντος: «εστιάζουμε την προσοχή μας, από όποια πλεονεκτική θέση μπορούμε να βρούμε, στο σημείο προέλευσής μας». Το παρελθόν προσεγγίζεται μέσω της μαρτυρίας των πηγών, η οργάνωση των οποίων γίνεται διά της αφήγησης. Αποφεύγοντας τις μονοαιτιακές εξηγήσεις και εμμένοντας στην αλληλεξάρτηση των μεταβλητών ο ιστορικός διαμορφώνει την αναπαράσταση μιας περιόδου ή ενός θεματικού αντικειμένου. Παρά το ότι αφίσταται της εργαστηριακής μεθόδου που διακρίνει τις θετικές και τις κοινωνικές επιστήμες, η ιστορική μέθοδος δεν είναι λιγότερο επιστημονική. Ο Γκάντις υποδεικνύει τα νοητικά πειράματα, κοινά στην Ιστορία, την αστρονομία, τη γεωλογία ή την παλαιοντολογία, και υπενθυμίζει την πρακτική των counterfactuals, των «αντιπαραδειγμάτων», δυνητικών σεναρίων εξελίξεων που θα μπορούσαν να είχαν προκύψει στο σχήμα της πραγματικότητας αν συγκεκριμένα γεγονότα είχαν λάβει άλλη τροπή. Ξεκαθαρίζει επίσης ότι η Ιστορία δεν επιδίδεται σε προβλέψεις. Η όποια προβολή στο μέλλον τίθεται μόνο ως ερώτημα και με όρους αναλογίας ως προς παρελθοντικές αντιστοιχίες. Σε σχέση ωστόσο με ένα άλλο ακανθώδες συχνά σημείο, αυτό της διατύπωσης ηθικών κρίσεων για όψεις του, αποφαίνεται καταφατικά: ο ιστορικός αναγνωρίζει τα δεδομένα μιας εποχής, είναι όμως υποχρεωμένος να εκφέρει ηθικές κρίσεις για πρόσωπα και πράγματα.

Κωδικοποιώντας τις θέσεις του ο Γκάντις σημειώνει ότι ο ιστορικός εστιάζει «στη διαχείριση του χρόνου, του χώρου και της κλίμακας· στην εξαγωγή των διεργασιών του παρελθόντος από σωζόμενες δομές· την εξειδίκευση της γενίκευσης· την ενσωμάτωση του τυχαίου στην κανονικότητα· τη διαφοροποίηση των αιτίων· την υποχρέωση να εισχωρήσουμε στον νου ενός άλλου ατόμου ή μιας άλλης εποχής, αλλά στη συνέχεια να βρούμε πάλι την έξοδο». Λίγο πολύ, όπως στην ταινία «Στο μυαλό του Τζον Μάλκοβιτς», πρέπει κανείς να είναι ικανός να ταυτίζεται με μια ριζικά διαφορετική θέαση των πραγμάτων και ταυτόχρονα να τη βλέπει από την άλλη πλευρά του χάσματος του χρόνου που τις χωρίζει. Και αν αναρωτιέται κανείς για τη θέση του ατόμου σε αυτό το ευρύτατο πλαίσιο, ιδιαίτερα για τους πρωταγωνιστές της, ο συγγραφέας κάνει λόγο για την αλληλεπίδραση των υποκειμένων της Ιστορίας με τις κοινωνικές συνθήκες – αυτό που αποκαλεί «παράθυρο ευκαιρίας» τους.

Η προσέγγιση του Τζον Λιούις Γκάντις είναι προσιτή και αποφεύγει κάθε εξάρτηση από γενικεύσεις (για την ακρίβεια, αποσαφηνίζει ότι η γενίκευση στην Ιστορία μόνο εντοπισμένο χαρακτήρα μπορεί να έχει). Οφείλει να διαβαστεί σε συνάρτηση και αντιπαράθεση με άλλα έργα (εξαίρετο, για παράδειγμα, συμπληρωματικό κείμενο το Για την υπεράσπιση της Ιστορίας του Ρίτσαρντ Τζ. Εβανς, εκδ. Σαββάλας), συνολικά όμως αποτελεί πολύτιμη σύγχρονη περιγραφή του ατελιέ του ιστορικού – της διαδικασίας με την οποία προσλαμβάνει και αποτυπώνει την εικόνα του παρελθόντος κόσμου.