Το 1821 στο Διαδίκτυο και στον παγκόσμιο χάρτη

Η εκατονταετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης γιορτάστηκε μέσα στα ιδεολογικά φορτισμένα και γεμάτα προσμονή χρόνια της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Τα 150 χρόνια της συμπληρώθηκαν στην ταραγμένη εποχή της επτάχρονης δικτατορίας. Τα 200 χρόνια της, που συμπληρώνονται το 2021, σε έναν αιώνα που τόσο ριζικά διαφέρει από τον 20ό, ίσως είναι μια ευκαιρία η Ελληνική Επανάσταση και η εποχή της να αποτελέσουν αντικείμενο νηφάλιας και μεθοδικής ιστορικής μελέτης, όπως φάνηκε στη διάρκεια δύο συνεδρίων που πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα τις τελευταίες δεκαπέντε ημέρες, με αθρόα συμμετοχή καταξιωμένων και νέων ερευνητών, στο συνέδριο «Ψηφιακό Αρχείο 1821: Αρχειακά ερωτήματα, ερευνητικές προοπτικές, ψηφιακές προκλήσεις» που διεξήχθη στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών (ΕΙΕ) και στο συνέδριο «1821 και Απομνημόνευμα. Ιστορική χρήση και ιστοριογραφική γνώση» που διοργάνωσε το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων (ΙΒΕ) και διεξήχθη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ).

Τρεις είναι οι βασικές κατευθύνσεις που φαίνεται να διαγράφονται σε ό,τι αφορά τη σύγχρονη έρευνα για το 1821: η τοποθέτηση της Επανάστασης σε ψηφιακό περιβάλλον, με ηλεκτρονικούς πόρους διαθέσιμους τόσο στους μελετητές όσο και σε εκπαιδευτικούς της μέσης εκπαίδευσης και στο ευρύ κοινό, η επιστροφή στη μελέτη των αρχείων, ειδικά πηγών που δεν έχουν ως τώρα μελετηθεί επαρκώς (π.χ. οθωμανικά αρχεία) και η επανερμηνεία του 1821 υπό το φως των νέων δεδομένων. Εδώ διαφάνηκαν ήδη δύο κυρίαρχες τάσεις: από τη μια, η πρόθεση μελέτης του ιστορικού υλικού όχι πλέον από την πολεμική ή ηρωική πλευρά του αλλά από την πλευρά της κοινωνικής ιστορίας, με τη μελέτη όψεων όπως η διατροφή στα χρόνια του Αγώνα, τα οικονομικά, οι ενδυμασίες, η διασκέδαση, οι σεξουαλικές σχέσεις, η θέση ανδρών και γυναικών στην επαναστατική κοινωνία, και, από την άλλη, η πρόθεση μελέτης της ιστορίας του 1821 με τα σύγχρονα θεωρητικά εργαλεία για τις αυτοκρατορίες, τις επαναστάσεις, τη μνήμη, την κινητικότητα πληθυσμών με στόχο την ένταξη της Ελληνικής Επανάστασης στο ευρύτερο σύνολο των επαναστάσεων όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά σε όλον τον κόσμο στη διάρκεια του 18ου και του 19ου αιώνα.

Ψηφιακό 1821

Στην κατασκευή ψηφιακής υποδομής για τη μελέτη της ιστορίας του 1821 αποσκοπεί το πρόγραμμα «Ψηφιακό αρχείο 1821», μια πρωτοβουλία του Κέντρου Ερευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) με τη συνεργασία των Γενικών Αρχείων του Κράτους, της Εθνικής Βιβλιοθήκης, της Βιβλιοθήκης της Βουλής, του ΕΙΕ, του Μουσείου Μπενάκη και άλλων ερευνητικών φορέων και πανεπιστημιακών ιδρυμάτων. Σκοπός του η συγκρότηση ψηφιακού αποθετηρίου που θα περιλαμβάνει αρχεία, έργα τέχνης, αντικείμενα καθημερινής χρήσης, δημοτικά τραγούδια, κειμήλια αλλά και επιστημονικές μελέτες που θέτουν νέα ερωτήματα για το 1821, με έμφαση στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια σημασία της Ελληνικής Επανάστασης.

Μια ενδιαφέρουσα ψηφιακή βάση δεδομένων των δημόσιων νεοτέρων μνημείων (ανδριάντες, προτομές, στήλες κ.ά.) στην Αθήνα και σε εμβληματικούς δήμους για την ιστορία του Αγώνα (Τρίπολη, Πάτρα, Ναύπλιο, Μεσολόγγι, Ερμούπολη) θα δημιουργηθεί σε ερευνητικό πρόγραμμα του ΙΒΕ σε συνεργασία με το Πάντειο Πανεπιστήμιο υπό την εποπτεία της ιστορικού Χριστίνας Κουλούρη, ενώ μια ψηφιακή πλατφόρμα με τεκμηριωμένα βιογραφικά σημειώματα των αντιπροσώπων των Εθνοσυνελεύσεων και του Βουλευτικού θα είναι το αποτέλεσμα ερευνητικής δράσης του ΕΙΕ με τη Βιβλιοθήκη της Βουλής.

Αυστριακές και
οθωμανικές πηγές

Οι αυστριακές αρχειακές πηγές που σχετίζονται με τη ναυτική πολιτική της Αυστρίας στην Ανατολική Μεσόγειο στα χρόνια της Επανάστασης θα μελετηθούν σε πρόγραμμα (ΙΒΕ-ΕΚΠΑ) υπό την ομότιμη καθηγήτρια Ολγα Κατσιαρδή, με στόχο την έκδοση αντιπροσωπευτικών εγγράφων και τη συγγραφή μελέτης. Αντίστοιχοι είναι, μαθαίνουμε, και οι στόχοι ερευνητικού προγράμματος του Ιδρύματος Λασκαρίδη κατά το οποίο θα μεταγραφούν και θα μεταφραστούν στα ελληνικά και στα αγγλικά περίπου χίλια έγγραφα από το Οθωμανικό Αρχείο της Κωνσταντινούπολης, με σχολιασμό από επιστημονικό επιτελείο υπό τον τούρκο μελετητή Σουκρού Ιλιτσάκ. Δύο οθωμανικά κατάστιχα που βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη της Σόφιας θα δημοσιεύσει ομάδα του ΕΚΠΑ (Παρασκευάς Κονόρτας, Γιώργος Λιακόπουλος) σε συνεργασία με το ΙΒΕ.

Εκδόσεις και συνέδρια

Το ΙΒΕ ανακοίνωσε επίσης σειρά εκδόσεων με τίτλο «Κείμενα μνήμης», υπό τη διεύθυνση του συγγραφέα και δημοσιογράφου Παντελή Μπουκάλα, στην οποία θα εκδοθούν απομνημονεύματα, ημερολόγια και άλλα κείμενα (Ιωάννη Φιλήμονα, Χριστόφορου Περραιβού, Κανέλλου Δεληγιάννη κ.ά.) του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού που δεν έχουν επανεκδοθεί από τότε, καθώς και ανθολόγιο κλέφτικων τραγουδιών μεταφρασμένων σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες από κορυφαίους ελληνιστές. Το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού έχει αναλάβει σε συνεργασία με το Harvard University Press την έκδοση ενός αγγλικού λεξικού για την Ελληνική Eπανάσταση (The Greek Revolution: A Critical Dictionary), σε επιμέλεια των καθηγητών Πασχάλη Kιτρομηλίδη και Κωνσταντίνου Τσουκαλά, ενώ σειρά συνεδρίων έχει προγραμματίσει το ΙΒΕ και μεγάλο διεθνές συνέδριο το ΕΚΠΑ με θέμα «Τhe Greek Revolution in the Age of Revolutions». Φαίνεται ότι το 1821 λούζεται με το μοντέρνο φως της εξωστρέφειας και ίσως πάψει να αποτελεί, όπως έλεγε παλαιότερα ο Σπύρος Ασδραχάς, το «παράδοξο μιας απουσίας» στον σύγχρονο ελληνικό ιστορικό λόγο.