Τα τραγούδια και οι μουσικές του 1821

Με πυξίδα την απάντηση στο βασικό ερώτημα «πώς τραγούδησε η λαϊκή μούσα την Επανάσταση και ποιες υπήρξαν οι πρακτικές, επικοινωνιακές και συμβολικές λειτουργίες της μουσικής στην περίοδο του Αγώνα;» ο καθηγητής Εθνομουσικολογίας και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας Λάμπρος Λιάβας παρουσιάζει το βιβλίο «Φάγαμεν ψωμί, τραγουδήσαμεν κι εγλεντήσαμεν. Τα τραγούδια και οι μουσικές του 1821» ενώ η έκδοση (208 σελ.) συνοδεύεται από το ένθετο CD «21 τραγούδια για το 1821», τα οποία καλύπτουν τις επιμέρους πτυχές του Αγώνα, καθώς και διαφορετικές περιοχές και μουσικά ιδιώματα: Μοριά, Ρούμελη, Ηπειρο, Μακεδονία, Θράκη, Αιγαίο.

Για τους Ελληνες το τραγούδι αντιπροσωπεύει κάτι πολύ περισσότερο από ένα απλό μουσικό-ποιητικό είδος. Λειτουργεί διαχρονικά ως ισχυρό σύμβολο τοπικής, εθνικής και κοινωνικής ταυτότητας, «κιβωτός» για τη συλλογική μνήμη, σημείο αναφοράς για την κοσμοθεωρία και την ιδεολογία της ομάδας. Υπήρξε – και σε πολλές περιπτώσεις παραμένει – λειτουργικά ενταγμένο στις επιτελεστικές πρακτικές στον κύκλο του χρόνου και στον κύκλο της ζωής των ανθρώπων. Για αυτό μόνο τυχαία δεν είναι η επιλογή του τίτλου που βασίζεται σε απόσπασμα από τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη όπου, περιγράφοντας τις προετοιμασίες για τη μάχη της Ακρόπολης, αφηγείται: «Φάγαμεν ψωμί, ετραγουδήσαμεν κι εγλεντήσαμεν!…». «Η φράση αυτή θεωρούμε ότι περικλείει το βαθύτερο νόημα και τη διαχρονική λειτουργία του τραγουδιού για τον νεοέλληνα. Το τραγούδι αποτελεί γι’ αυτόν είδος πρώτης ανάγκης, όπως και το ψωμί» αναφέρεται, εύστοχα, στην εισαγωγή της έκδοσης.

Η μουσική ταυτότητα των νεοελλήνων

Ο Λάμπρος Λιάβας σημειώνει στο «Βήμα της Κυριακής» ότι «η έκδοση επιχειρεί μια γενική ιστορική ανασκόπηση με θέμα τα τραγούδια και τις μουσικές του 1821. Είναι η πρώτη εκδοτική προσπάθεια που πραγματοποιεί μια τόσο εκτεταμένη συγκέντρωση μουσικών πληροφοριών από τις ετερόκλητες και διάσπαρτες πηγές, επιχειρώντας ταυτοχρόνως και μια αποτίμηση της ιστορικής και κοινωνικής τους διάστασης. Το χρονικό πλαίσιο που καλύπτει η μουσική μας έρευνα ξεκινά από τα τέλη του 18ου αιώνα, με τα προεπαναστατικά εμβατήρια του Ρήγα Φεραίου και καταλήγει στο 1862 με το τέλος της «Βαυαροκρατίας», που υπήρξε εξίσου κρίσιμη για την πρόσληψη και διαμόρφωση της μουσικής ταυτότητας των νεοελλήνων».

Η επιστημονική μελέτη/έρευνα δεν στέκεται όμως μόνο στα παραπάνω, όπως σημειώνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, «γίνονται ειδικότερες αναφορές στα ιστορικά και κλέφτικα τραγούδια, στα λαϊκά μουσικά όργανα, στους χορούς των κλεφτών, στη μουσική παιδεία, στον απόηχο της Επανάστασης στους φιλελληνικούς μουσικούς κύκλους, καθώς και στις μουσικές-πολιτιστικές διαμάχες στην Αθήνα ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου κράτους» για να πιστοποιηθεί το εξής: «ότι μέσα από κείμενα εποχής, ποιητικά αποσπάσματα, πλούσιο εικονογραφικό υλικό και επιλεγμένες ηχογραφήσεις επιβεβαιώνεται ότι το τραγούδι για τον Ελληνα λειτουργεί διαχρονικά ως ισχυρό σύμβολο τοπικής, εθνικής και κοινωνικής ταυτότητας, ως κιβωτός για τη συλλογική μνήμη, λειτουργικά ενταγμένο στις τοπικές κοινότητες».

Ο Καποδίστριας και ο Διαφωτισμός

Αξιο αναφοράς είναι, μεταξύ άλλων, το γεγονός ότι η έκδοση εστιάζει και στην ιδιαίτερη σημασία που απέδιδαν ο Κοραής και οι εκπρόσωποι του Ελληνικού Διαφωτισμού στην έρευνα και διδασκαλία της μουσικής. Ο Καποδίστριας, ο οποίος από την πρώτη στιγμή της εκλογής του έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην παιδεία, ενδιαφέρθηκε άμεσα για την καθιέρωση και ανάπτυξη της μουσικής παιδείας στο νεοσύστατο κράτος.

Πολυσχιδής προσωπικότητα ο Λάμπρος Λιάβας, την Τετάρτη 23 Μαρτίου, στην πανηγυρική συνεδρίαση της Ακαδημίας Αθηνών για την Ελληνική Επανάσταση τιμήθηκε με το Βραβείο Μουσικής Σπύρου Μοτσενίγου, «ότι μετ’ επιστήμης πολλής και εμβριθείας την της Ελλάδος μουσικήν παράδοσίν τε και παιδείαν τα μέγιστα προάγει». Η βράβευση αυτή συμπίπτει με τη συμπλήρωση 30 χρόνων ακαδημαϊκής διδασκαλίας του στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, καθώς και 30 χρόνων από την ίδρυση του Μουσείου Ελληνικών Λαϊκών Οργάνων Φοίβου Ανωγειανάκη. Επίσης, έρχεται να τιμήσει τη συμπλήρωση 40 χρόνων από την έναρξη των ραδιοφωνικών εκπομπών «Το Αλάτι της Γης» (1981) και 10 χρόνων από την έναρξη του τηλεοπτικού κύκλου της ίδιας σειράς (Δεκέμβριος 2011). Ο ίδιος μάς λέει ότι «συνειδητός στόχος αυτής της 40χρονης πορείας είναι να καταγράψουμε, να μελετήσουμε και να προβάλουμε τον πλούτο, την ποικιλία και την εκφραστικότητα της ελληνικής δημοτικής μουσικής, καθώς και της αστικής λαϊκής μουσικής, μέχρι το ρεμπέτικο και το νεότερο και σύγχρονο ελληνικό τραγούδι. Ετσι ερευνούμε τις αντιπροσωπευτικές τοπικές παραδόσεις του Ελληνισμού, αλλά μας ενδιαφέρουν εξίσου και οι δυναμικές μορφές μουσικής έκφρασης στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον. Γι’ αυτό και, πέρα από την ακαδημαϊκή διδασκαλία στο Πανεπιστήμιο (σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο), στο «Αλάτι της Γης» ο ψυχαγωγικός χαρακτήρας των εκπομπών μας συνδυάζεται πάντοτε με την επιμόρφωση καθώς και με τη δημιουργία ενός έγκυρου αρχείου για τον μουσικό μας πολιτισμό. Ετσι, στα 170 τηλεοπτικά επεισόδια σε αυτό διάστημα των δέκα χρόνων έχουν καταγραφεί περισσότερα από 3.500 τραγούδια, σκοποί και χοροί»!

Η μουσική μας κληρονομιά

«Το πολύτιμο αυτό υλικό έχει συγκροτήσει ένα εξαιρετικά πλούσιο και τεκμηριωμένο αρχείο για την ελληνική μουσική και χορευτική παράδοση απ’ όλες τις περιοχές του Ελληνισμού. Ευελπιστούμε ότι θα μπορέσει να αξιοποιηθεί δημιουργικά από την ακαδημαϊκή, εκπαιδευτική και καλλιτεχνική κοινότητα, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στη Διασπορά, όπου το «Αλάτι της Γης» είναι εξαιρετικά δημοφιλές και πολλοί σύλλογοι κάνουν μαθήματα μουσικής και χορών με βάση τις καταγραφές μας. Φιλοδοξούμε να συν-κινήσουμε τον θεατή-ακροατή, ώστε να μην παραμένει παθητικός δέκτης-καταναλωτής στις «αγοραίες» μορφές διασκέδασης, αλλά να αναζητήσει την ενεργό συμμετοχή του στην τελετουργία του ελληνικού γλεντιού. Αυτό είναι το «Αλάτι της Γης». Η μουσική μας κληρονομιά που – όπως και το αλάτι – έρχεται να προσθέσει λίγη γεύση, μια «νοστιμιά» στην άχαρη καθημερινότητά μας».

Η έκδοση του βιβλίου του Λ. Λιάβα για τα τραγούδια και τις μουσικές του 1821 πραγματοποιήθηκε με την ευγενική υποστήριξη της Περιφέρειας Αττικής. Διατίθεται σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων από την «Ελληνική Μουσική Πυξίδα» www.pyxida1821@yahoo.com.