Ο «Καρυοθραύστης» δεν φοβάται την πανδημία

Εορταστική περίοδος χωρίς τον «Καρυοθραύστη» δεν νοείται. Το δημοφιλές μπαλέτο θεωρείται απαραίτητο συστατικό των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η Βασιλική Οπερα του Λονδίνου αν και είχε αναστείλει όλες σχεδόν τις παραγωγές της, είχε προγραμματίσει να παρουσιάσει τον «Καρυοθραύστη» από τις 15 Δεκεμβρίου ως τις 3 Ιανουαρίου 2021, λαμβάνοντας όλα τα απαραίτητα μέτρα προστασίας για το κοινό και για τους χορευτές. Η «COVID-safe version» του αριστουργήματος του Τσαϊκόφσκι αν και ήταν sold out δεν μπόρεσε να δώσει όλες τις παραστάσεις της λόγω των νέων μέτρων για την πανδημία, θα παρουσιαστεί όμως live μέσω Internet στις 22 Δεκεμβρίου. Την ίδια στιγμή η Βασιλική Οπερα παρέχει δωρεάν μέσα από τη διαδικτυακή διεύθυνσή της και από το YouTube το ντοκιμαντέρ «Insight: The Royal Ballet rehearse «The Nutcracker»», που όπως λέει και ο τίτλος του παρακολουθεί τις διαδικασίες προετοιμασίας της παράστασης. Το φιλμ, που διαρκεί περίπου μία ώρα, θα είναι αναρτημένο στο Internet ως τις 30 Ιανουαρίου 2021.

Δεν είναι όμως αυτός ο μοναδικός «Καρυοθραύστης» που ομορφαίνει τα εορταστικά βράδια του Λονδίνου: «Nutcracker delights» είναι ο τίτλος του εορταστικού θεάματος που ετοίμασε το Εθνικό Μπαλέτο της Αγγλίας στο London Coliseum. Το δημοφιλές συγκρότημα που ανεβάζει παραδοσιακά κάθε χρόνο, από το 1950, μια νέα εκδοχή του μπαλέτου του Τσαϊκόφσκι, στέλνει με την εφετινή παραγωγή του (είτε παιχτεί μπροστά σε κοινό είτε, τελικά, μόνο στο Διαδίκτυο) μήνυμα αισιοδοξίας: Η πανδημία που έκλεισε όλα τα θέατρα δεν μπόρεσε να νικήσει τον «Καρυοθραύστη», ο οποίος από τη γέννησή του το μακρινό 1892 έως σήμερα ψυχαγωγεί μικρούς και μεγάλους σε όλον τον κόσμο. Και συνεχίζει να τους ψυχαγωγεί, όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική. Ετσι, ακόμη και σήμερα, μεταξύ άλλων, το Μπαλέτο της Βοστώνης προέτρεψε το κοινό του «παρακολουθήστε τον «Καρυοθραύστη» από το σπίτι σας» και παρείχε την παραγωγή του Mikko Nissinen μέσω Διαδικτύου. Digital streams με τις δικές τους παραγωγές προσέφεραν και τα Μπαλέτα της Ατλάντα, της Μέμφις, του Οστιν, του Αρκάνσας, του Σινσιτάτι, του Χιούστον, του Νάσβιλ, του Σαν Φρανσίσκο, της Ουάσιγκτον, αλλά και το New York City Ballet, το τελευταίο στην περίφημη χορογραφία του Ζορζ Μπαλανσίν.

Από το χαρτί στη σκηνή

Η ιστορία της τεράστιας αυτής επιτυχίας ξεκίνησε το 1816, οπότε ο συγγραφέας Ε.Τ. Χόφμαν εξέδωσε το παραμύθι «Ο Καρυοθραύστης και ο βασιλιάς των ποντικών». Ηρωές του ήταν ένα κορίτσι, η Μαρί, και ένα στρατιωτάκι-καρυοθραύστης, αντικείμενο που θα τραβήξει την προσοχή της περισσότερο από τα άλλα γιορτινά δώρα.
Οταν το βράδυ κάτω από το ξύλινο πάτωμα του σπιτιού θα εμφανιστούν δεκάδες ποντίκια, το στρατιωτάκι θα αποκτήσει ζωή και θα ηγηθεί στον πόλεμο εναντίον τους. Επειτα από πολλά περιστατικά και περιπέτειες, η τρυφερότητα, η αγνότητα και η αγάπη του κοριτσιού θα λειτουργήσουν καταλυτικά. Θα σπάσουν τα μάγια και θα ελευθερώσουν έναν όμορφο νέο, η ψυχή του οποίου ήταν φυλακισμένη μέσα στον καρυοθραύστη. Ο νέος θα παντρευτεί τη Μαρί και θα την οδηγήσει στο Βασίλειο με τις Κούκλες, όπου θα τη στέψει βασίλισσα. Από το κείμενο του Χόφμαν, αρκετά χρόνια πριν από τον Τσαϊκόφσκι, είχε εμπνευστεί ο Καρλ Ράινεκε. Ο γερμανός συνθέτης έγραψε  το 1855 οκτώ μικρές συνθέσεις που θα μπορούσαν να συνοδεύουν την αφήγησή του. Οσο για τον «Καρυοθραύστη» του κορυφαίου ρώσου συνθέτη, αυτός βασίστηκε στην «Ιστορία ενός καρυοθραύστη», δηλαδή στη διασκευή που έκανε στο παραμύθι του Χόφμαν ο Αλέξανδρος Δουμάς (πατέρας), το 1844.

Κομβικό ρόλο στην εξέλιξη των πραγμάτων έπαιξε ένα όνομα ελάχιστα γνωστό σήμερα. Ο Ιβάν Βσεβολόζκι ήταν ο διευθυντής των Αυτοκρατορικών Μπαλέτων της Αγίας Πετρούπολης από το 1881 ως το 1898. Ηταν και ο συγγραφέας του (βασισμένου σε ένα παραμύθι του Σαρλ Περό) σεναρίου πάνω στο οποίο ο Τσαϊκόφσκι έγραψε την «Ωραία κοιμωμένη». Μετά τη μεγάλη επιτυχία που είχε η πρώτη παρουσίαση της «Κοιμωμένης» σε χορογραφία του Μαριούς Πετιπά, ο Βσεβολόζκι παρήγγειλε στον συνθέτη μια όπερα (τη «Γιολάντα») και ένα μπαλέτο, το οποίο θα χορογραφούσε και πάλι ο Πετιπά. Ο χορογράφος ήταν εξάλλου εκείνος που επέλεξε το παραμύθι των Χόφμαν – Δουμά. Λίγο μετά και ενώ η παράσταση βρισκόταν στο στάδιο της προετοιμασίας, στη χορογραφία συνεργάστηκε και ο Λεφ Ιβάνοφ καθώς η επιβαρυμένη υγεία του Πετιπά δεν του επέτρεπε να συνεχίσει να εργάζεται με εντατικούς ρυθμούς.

Το όνειρο της Κλάρας

Στο κέντρο του παραμυθιού, ενός χορευτικού παιχνιδιού ανάμεσα στην πραγματικότητα και στη φαντασία, βρίσκεται το δώρο που έκανε στη μικρή Κλάρα ο νονός της, ο Ντροσελμάγερ, την παραμονή των Χριστουγέννων. Πρόκειται για ένα στρατιωτάκι με κινούμενα μέλη, το οποίο λειτουργεί και ως καρυοθραύστης. Οταν η γιορτή που έχει οργανωθεί στο σπίτι της Κλάρας τελειώνει και οι καλεσμένοι φεύγουν, το κορίτσι κοιμάται, για να μεταφερθεί σε έναν κόσμο παραμυθένιο. Τα παιχνίδια του, μαζί τους και ο καρυοθραύστης που μεταμορφώνεται σε έναν όμορφο πρίγκιπα, ζωντανεύουν για να αντιμετωπίσουν τα ποντίκια που ξαφνικά εισβάλλουν στο δωμάτιο. Στη δεύτερη πράξη η Κλάρα και ο πρίγκιπας συνεχίζουν το ταξίδι τους στο όνειρο για να συναντήσουν τη Βασίλισσα του Χιονιού και για να περάσουν από τη χώρα των Ζαχαρωτών όπου ζει η νεράιδα Ζαχαρένια. Κάποια στιγμή η Κλάρα ξυπνά. Είναι Χριστούγεννα, βρίσκεται στο σπίτι της, με τους δικούς της, και στα χέρια της κρατάει τον καρυοθραύστη της, το στρατιωτάκι που της είχε χαρίσει ο νονός της. Μια όμορφη, γιορτινή μέρα την περιμένει.

Οι μικροί πρωταγωνιστές

Η πρεμιέρα του μπαλέτου δόθηκε στο Θέατρο Μαριίνσκι της Αγίας Πετρούπολης στις 18 Δεκεμβρίου 1892, μαζί με τη «Γιολάντα». Η δωδεκάχρονη Στανισλάβα Μπελίνσκαγια, μαθήτρια της Αυτοκρατορικής Σχολής Μπαλέτου, χόρεψε το ρόλο της Κλάρας – όπως είχε μετονομαστεί η Μαρί του παραμυθιού του Χόφμαν – και ο επίσης μικρός συμμαθητής της Βασίλι Στουκόλκιν τον αδελφό της, Φριτς. Στην παραγωγή συμμετείχαν και άλλα παιδιά, γεγονός που ξένισε το κοινό της εποχής, που είχε συνηθίσει ακόμη και στους παιδικούς ρόλους να βλέπει ενήλικους χορευτές. Η Μπελίνσκαγια ήταν συμμαθήτρια και φίλη της περίφημης Αννας Πάβλοβα, όμως πέραν αυτού ελάχιστα είναι γνωστά για την καριέρα και για τη ζωή της. Στην ιστορία έχει περάσει ως η πρώτη Κλάρα, γεγονός αρκετό για να μνημονεύεται το όνομά της πάντα. Τον πρίγκιπα-καρυοθραύστη ερμήνευσε ο Σεργκέι Λεγκάτ (δάσκαλος στη συνέχεια του Βάτσλαβ Νιζίνσκι) και σύζυγος της πρίμα μπαλαρίνας Μαρί Πετιπά, κόρης του χορογράφου Μαριούς Πετιπά. (Για την ιστορία, ο Λεγκάτ αυτοκτόνησε την 1η Νοεμβρίου 1905 και ενώ μαίνονταν η Πρώτη Ρωσική Επανάσταση, κόβοντας τον λαιμό του με ξυράφι.) Η περίφημη ιταλίδα πρίμα μπαλαρίνα Αντονιέτα Ντελ’ Ερα ερμήνευσε τη νεράιδα Ζαχαρένια και ο Τιμοφέι Στουκόλκιν τον Ντροσελμάγερ. Η παράσταση δεν είχε μεγάλη επιτυχία. Η χορογραφία, η συμμετοχή των παιδιών αλλά και η παραποίηση της original ιστορίας του Χόφμαν δέχθηκαν έντονη κριτική. Η μουσική όμως του Τσαϊκόφσκι άρεσε.

Με το πέρασμα του χρόνου, στις χορογραφίες που ακολούθησαν οι ρόλοι των παιδιών δόθηκαν σε ενήλικους επαγγελματίες χορευτές. Το 1934 «Ο Καρυοθραύστης» παίχτηκε για πρώτη φορά στο εξωτερικό, στην Αγγλία, στη χορογραφία του Πετιπά επιμελημένη από τον Νικολά Σεργκέγεφ, ενώ το 1944 δόθηκε η πρώτη ολοκληρωμένη παράστασή του στις ΗΠΑ από τα Μπαλέτα του Σαν Φρανσίσκο. Η επιτυχία ήταν τεράστια και από τότε το μπαλέτο παρουσιάζεται από πολλούς αμερικανικούς θιάσους κάθε χρόνο τέτοιες μέρες.

Οι σύγχρονες εκδοχές

Ο Ζορζ Μπαλανσίν (το 1954 με το New York City Ballet), ο Γιούρι Γκριγκορόβιτς, ο Ρούντολφ Νουρέγεφ, ο Μιχαήλ Μπαρίσνικοφ και ο Πίτερ Ράιτ περιλαμβάνονται ανάμεσα στους μεγάλους καλλιτέχνες που μας χάρισαν σημαντικές παραγωγές-χορογραφίες του έργου. Ο ασυνήθιστος «Καρυοθραύστης» που παρουσίασε ο Μορίς Μπεζάρ το 2000 αποδόμησε με «αυθάδη» τρόπο την κλασική χορογραφία και προκάλεσε συζητήσεις. Μεταξύ άλλων ο ευφάνταστος χορογράφος ανέβασε στη σκηνή ως πρωταγωνιστικό χαρακτήρα τον ίδιο τον Μαριούς Πετιπά. Κυρίως, ανακάλεσε μνήμες από τη δική του ζωή, από τη δική του παιδική ηλικία, μιλώντας για τη σχέση ενός αγοριού με τη μητέρα του και στήνοντας αρκετά τολμηρές – ερωτικές σκηνές. Στον δικό του «Καρυοθραύστη» ο Μάθιου Μπερν μεταφέρει την Κλάρα σε ένα ορφανοτροφείο και εμπνέεται από τα μιούζικαλ της δεκαετίας του ’30. Η παραγωγή επρόκειτο να περιοδεύσει και εφέτος σε ολόκληρη την Αγγλία, η πανδημία όμως μετέθεσε τις παραστάσεις για τα Χριστούγεννα του 2021.

• Από τον Τσαϊκόφσκι στη Μαντόνα!
• Ηδη, πριν από την πρεμιέρα του μπαλέτου ο Τσαϊκόφσκι είχε γράψει τη Σουίτα Καρυοθραύστης, έργο 71α, μια εικοσάλεπτη σύνθεση με τα κυριότερα μουσικά θέματα του έργου.
• Αποσπάσματα από τη Σουίτα Καρυοθραύστης, έργο 71α, χρησιμοποίησε ο Γουόλτ Ντίσνεϊ στο soundtrack της περίφημης «Φαντασίας», το 1940.
• «The Nutcracker Suite» είναι ο τίτλος άλμπουμ που κυκλοφόρησαν το 1960 ο Ντιουκ Ελινγκτον και ο Μπίλι Στρέιορν. Περιλαμβάνει τζαζ διασκευές θεμάτων από τον «Καρυοθραύστη»
• Η Μπάρμπι (ναι, η κούκλα Μπάρμπι) «συναντά» τον Τσαϊκόφσκι και το μπαλέτο του στην ταινία «Barbie in the Nutcracker», παραγωγής 2001.
• Το 2007 και ο Τομ και ο Τζέρι, τα δύο δημοφιλή καρτούν, τσακώνονται όπως (κυριολεκτικά) η γάτα με το ποντίκι στην ταινία κινουμένων σχεδίων «A Nutcracker Tale», η οποία επίσης βασίζεται στον «Καρυοθραύστη».
• Οι Pet Shop Boys χρησιμοποίησαν το «March» του «Καρυοθραύστη» στο τραγούδι «All over the world» που περιλαμβάνεται στο άλμπουμ «Yes» του 2009.
• Ο ρώσος σκηνοθέτης και σεναριογράφος Αντρέι Κοντσαλόφσκι το 2010 παρουσίασε τον «Καρυοθραύστη σε 3D», ένα μιούζικαλ φαντασίας με στοιχεία θρίλερ, με τους Νάθαν Λέιν, Ελ Φάνινγκ και Τζον Τουρτούρο. Ο Τιμ Ράις έγραψε στίχους για τα τραγούδια της ταινίας, τα οποία βασίστηκαν για άλλη μια φορά στην αθάνατη μουσική του Τσαϊκόφσκι.
• Στοιχεία από το παραμύθι του Χόφμαν αλλά και από το μπαλέτο του Τσαϊκόφσκι χρησιμοποιήθηκαν στην ταινία των Walt Disney Pictures «The Νutcracker and the Four Realms», παραγωγής 2018, με την Κίρα Νάιτλι, τον Μόργκαν Φρίμαν και την Ελεν Μίρεν.
• Και η Μαντόνα στο «Dark Ballet» (από το άλμπουμ «Madame X» του 2019) ανατρέχει στη μουσική του Τσαϊκόφσκι.
• Στο άλμπουμ «Mariah Carey – Merry Christmas» του 2019 η διάσημη τραγουδίστρια χρησιμοποιεί τη χαρακτηριστική μουσική της νεράιδας Ζαχαρένιας για άλλη μια σύντομη αλλά και εντυπωσιακή επίδειξη της υψηλής περιοχής της φωνής της. Το εν λόγω απόσπασμα ερμηνεύει και στο εφετινό «Mariah Carey’s Magical Christmas Special» της Apple TV.