Ο έρωτας, η θάλασσα και ο θάνατος

Ο Ψαράς της Ισλανδίας του Πιέρ Λοτί (1850 – 1923) ανήκει κατά γενική ομολογία στα σημαντικότερα γαλλικά μυθιστορήματα του 19ου  αιώνα. Ο Ζαν Μπαλκού μάλιστα, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βρέστης, στην εισαγωγή του το χαρακτηρίζει «μεγάλο μυθιστόρημα» και «πραγματική εποποιία». Καθ’ υπερβολήν, βέβαια. Ομως δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για το σημαντικότερο έργο αυτού του αμφιλεγόμενου συγγραφέα που υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλής στον καιρό του για να περιπέσει μετά τον θάνατό του στην αφάνεια και να επανεκτιμηθεί τα τελευταία χρόνια.

 Το μυθιστόρημα αυτό είναι απαλλαγμένο από τα αμαρτήματα που χαρακτηρίζουν το υπόλοιπο έργο και τις απόψεις του Λοτί, τις οποίες καλό είναι ο αναγνώστης να γνωρίζει, γιατί έτσι εκτιμά καλύτερα τις αρετές τού Ψαρά της Ισλανδίας.

 Ο συγγραφέας ήταν για πολλά χρόνια αξιωματικός του Γαλλικού Ναυτικού. Υπήρξε θαυμαστής της Τουρκίας σε τέτοιον βαθμό ώστε να την υπερασπιστεί ακόμη και στο ζήτημα της γενοκτονίας των Αρμενίων και να γράψει ύμνους για τη χώρα. Ο Μουσταφά Κεμάλ μάλιστα του έστειλε επίσημη ευχαριστήρια επιστολή και δώρο ένα πανάκριβο χαλί.

 Με γνήσια αμετροέπεια ο Λοτί εξέφραζε τη μεγάλη του συμπάθεια για τον Αβδούλ Χαμίτ. Βαρύνεται όμως και με άλλες «αμαρτίες». Η φίλη και προστάτιδά του, Ζιλιέτ Αντάμ, στην οποία και αφιερώνει τον Ψαρά της Ισλανδίας, η οποία διατηρούσε ένα από τα διασημότερα φιλολογικά σαλόνια στο Παρίσι, ήταν και εκδότρια του περιοδικού «La Nouvelle Revue» που είχε πάρει θέση εναντίον του Ντρέιφους, όπως άλλωστε και ο ίδιος, που συνυπέγραψε με πολλά μέλη της Γαλλικής Ακαδημίας, όπου ανήκε, ένα κείμενο εναντίον του Ζολά ο οποίος είχε δημοσιεύσει στην εφημερίδα «L’ Aurore» το πασίγνωστο Κατηγορώ του.

 Μετά την κατάπνιξη στο αίμα της εξέγερσης των Μπόξερ το 1901 στην Κίνα ο Λοτί, ο οποίος βρισκόταν εκεί, επέστρεψε στη Γαλλία με 800 κιλά σπάνιων αντικειμένων και έργων τέχνης τα οποία ήταν προϊόν λεηλασίας.

 Στον καιρό του τον θαύμαζαν ως συγγραφέα ο Προυστ και ο Χένρι Τζέιμς αλλά το 1978 στο κλασικό του βιβλίο Οριενταλισμός (1978) ο Εντουαρντ Σαΐντ τον κατατάσσει στους συγγραφείς της Δύσης που αντιμετώπισαν τη Μέση Ανατολή μέσα από ένα παραμορφωτικό κάτοπτρο. Ακόμη οξύτερος υπήρξε ο Τσβετάν Τοντορόφ που του καταλογίζει εγωκεντρισμό, υποκρισία, ρατσισμό, σεξισμό και σαδισμό. Αυτά βέβαια είναι εμφανέστερα στα ταξιδιωτικά του κείμενα και στην αρθρογραφία του και αναμφισβήτητα αδικούν το υπόλοιπο έργο του.

Ρεαλισμός
και ιμπρεσιονισμός

Η υπόθεση του Ψαρά της Ισλανδίας είναι απλή: από τις ακτές της Βρετάνης οι ψαράδες μπαρκάρουν τον Φεβρουάριο για τις θάλασσες της Ισλανδίας αφήνοντας πίσω τους γυναίκες και παιδιά. Επιστρέφουν τον Σεπτέμβριο, αλλά πολλοί έχουν πνιγεί στις αφιλόξενες θάλασσες. Τη ζωή τους περιγράφει με συγκινητική απλότητα ο Λοτί, με ένα ύφος ρεαλιστικό μεν, στο οποίο εντούτοις παρεισφρέουν πλήθος ιμπρεσιονιστικά στοιχεία. Και αυτό διαφοροποιεί εντυπωσιακά το μυθιστόρημά του από τα έργα του νατουραλισμού που κυριαρχούσε στη γαλλική πεζογραφία της εποχής.

 Ανάμεσα στους ψαράδες είναι και ο νεαρός Γκαός Γιαν. Αυτός είναι ο «ψαράς της Ισλανδίας» που ερωτεύεται την όμορφη και ευκατάστατη Γκοντ, όμως ο μεγάλος του έρωτας είναι η θάλασσα, η «σύζυγος του τάφου». Σε αυτήν θα χαθεί, όπως τόσοι και τόσοι ψαράδες, και η Γκοντ θα ενωθεί με τις υπόλοιπες χήρες. Ο έρωτας, ο θάνατος και η θάλασσα συνθέτουν το τρίπτυχο αυτού του σπουδαίου μυθιστορήματος.

 Οι περιγραφές του τοπίου είναι θαυμάσιες, σε σημείο που να αναρωτιέσαι μήπως τελικά αυτό είναι ο πραγματικός πρωταγωνιστής. Θαυμάσιες και οι περιγραφές των γυναικών που περιμένουν τους δικούς τους να επιστρέψουν από το μακρύ και επικίνδυνο ταξίδι χωρίς να ξέρουν ποιοι θα γυρίσουν και ποιους τους έχει πάρει η θάλασσα, καθώς μαζεύονται στην ακτή και ατενίζουν τον ορίζοντα μήπως και διακρίνουν στο βάθος να επιστρέφουν τα καράβια με τους ψαράδες.

 Ο Ψαράς της Ισλανδίας είναι ένα ελεγειακό και ποιητικό μυθιστόρημα που κινείται πάνω στο όχημα του ρεαλισμού. Ο Λοτί μας δίνει θαυμάσιες περιγραφές της θάλασσας που τη γνωρίζει άριστα έχοντας ταξιδέψει και ο ίδιος στις εσχατιές της. Μας δίνει όμως από πρώτο χέρι τη ζωή αυτών των «ισλανδών» ψαράδων.

 Νομίζω πως το κείμενο του Ζαν Μπαλκού, που τονίζει τα αυτοβιογραφικά στοιχεία του βιβλίου, θα έπρεπε να μπει όχι ως εισαγωγή αλλά ως επίμετρο, αφού προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης έχει διαβάσει το μυθιστόρημα και γνωρίζει την υπόθεση.

 Επί τριάντα χρόνια η μεταφράστρια Ιφιγένεια Μποτουροπούλου επισκεπτόταν τον τόπο όπου εκτυλίσσεται η υπόθεση του μυθιστορήματος. Η γοητεία που άσκησε πάνω της και η έρευνα που πραγματοποίησε αποτυπώνονται στο άψογο και γοητευτικότατο μεταφραστικό κείμενο που μας παρέδωσε. Μέσα από αυτό μας συστήνει έναν άλλο Λοτί, που εδώ πόρρω απέχει από τον οριενταλιστή (κατά τον Σαΐντ) ή τον εγωκεντρικό, τον ρατσιστή και τον υποκριτή (όπως τον χαρακτήρισε ο Τοντορόφ).