Η μετά την πανδημία μεταρρύθμιση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας

Οι ψυχικές διαταραχές είναι ιδιαίτερα συχνές σε νέους ανθρώπους, με το 62,5% αυτών των διαταραχών να εμφανίζεται μέχρι την ηλικία των 25 ετών. Οι ψυχικές διαταραχές είναι υπεύθυνες για το 45% της συνολικής επιβάρυνσης από νόσηση στα άτομα ηλικίας 10-24 ετών, ενώ οι αυτοκτονίες αποτελούν τη δεύτερη συχνότερη αιτία θανάτου σε αυτή την ηλικιακή ομάδα.

Οι συχνότερες ψυχικές διαταραχές σε αυτές τις ηλικίες είναι το άγχος, η κατάθλιψη, οι διαταραχές πρόσληψης τροφής, οι διαταραχές προσωπικότητας, η χρήση ουσιών αλλά και διάφορες συννοσηρότητες. Το 46% των ατόμων που διαγνώστηκαν με μια ψυχική κατάσταση σε κίνδυνο πληρούσαν ταυτόχρονα κριτήρια και για άλλες ψυχικές καταστάσεις σε κίνδυνο.

Η πανδημία COVID-19 έφερε περαιτέρω επιδείνωση στην ψυχική υγεία των νέων καθώς επηρεάστηκαν δυσανάλογα από αυτήν: κλειστά σχολεία και πανεπιστήμια, χαμένες εκπαιδευτικές και επαγγελματικές ευκαιρίες, απομόνωση από τους συνομηλίκους, διέξοδος σε ηλεκτρονικά παιχνίδια και ουσίες, κ.λπ.

Μεγάλο, επίσης, σε αυτή την ηλικιακή ομάδα είναι γενικά και το ψυχολογικό στρες, το οποίο σε αυτές τις ηλικίες συνδέεται με τις εμφανείς βιολογικές και εξωτερικές σωματικές αλλαγές, αλλά και τις μη ορατές αλλαγές στη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου, την ψυχολογική ανάπτυξη και τη συνεχή ανάγκη προσαρμογής σε κοινωνικό, εκπαιδευτικό και επαγγελματικό επίπεδο. Σε αυτή τη φάση της ζωής κάθε ανθρώπου αναδύεται η αίσθηση του εαυτού, αυτονομείται από την οικογένεια και ξεκινά μια ανεξάρτητη ζωή, πιθανά δημιουργώντας και τη δική του οικογένεια. Είναι αναμενόμενο κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης και μακροχρόνιας διαδικασίας ωρίμασης να αντιμετωπίζει ψυχολογική πίεση, απογοητεύσεις, ανασφάλεια και αποτυχίες. Το διάστημα αυτό είναι απαραίτητη η υποστήριξη από την οικογένεια και το κοινωνικό δίκτυο τους αλλά είναι αναγκαίο να εξασφαλιστεί και η δυνατότητα παρέμβασης από επαγγελματίες ψυχικής υγείας προκειμένου να προληφθούν ή να αντιμετωπιστούν εγκαίρως οι όποιες ψυχικές διαταραχές προκύψουν.

Οικονομικές συνέπειες

Οι σύγχρονες κοινωνίες επενδύουν σε τεράστιο βαθμό στη φροντίδα των ατόμων από τη γέννησή τους μέχρι την ένταξή τους στην παραγωγική διαδικασία. Η περίοδος της ωρίμασης, που προαναφέρθηκε, είναι πολύ σημαντική για την απόκτηση εξατομικευμένων γνωστικών και συναισθηματικών πόρων που θα αποτελέσουν τα θεμέλια για την εκπαιδευτική και επαγγελματική τους εξέλιξη, την επίτευξη ποιότητας ζωής και τη συνεισφορά τους, γενικότερα, στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη.

Ομως, τα περισσότερα νέα άτομα με ψυχικές διαταραχές δεν λαμβάνουν εγκαίρως βασισμένη σε δεδομένα φροντίδα. Ως αποτέλεσμα μεγάλο μέρος της επιβάρυνσης που προκαλούν αυτές οι ψυχικές διαταραχές, αν και εν δυνάμει αντιστρεπτής, να οδηγεί σε χρόνια, επίμονη και σοβαρή νόσο κατά τη διάρκεια των παραγωγικών δεκαετιών της ενήλικης ζωής. Το 40% όσων αναπτύσσουν σοβαρές ψυχικές διαταραχές αποτυγχάνουν να ολοκληρώσουν το λύκειο· η αποτυχία δε αυτών των ατόμων αυξάνεται έτι περαιτέρω στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Σε σύγκριση με τους συνομηλίκους τους νέα άτομα με ψυχικές διαταραχές έχουν διπλάσια πιθανότητα να είναι εκτός εκπαίδευσης, εργασίας ή επαγγελματικής άσκησης. Ετσι εξηγείται γιατί οι ψυχικές διαταραχές οδηγούν στη μεγαλύτερη απώλεια Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) από όλες τις μη μεταδοτικές αρρώστιες: 35% έναντι 33% των καρδιαγγειακών παθήσεων, 18% του καρκίνου και 4% του διαβήτη. Από το 2010 ως το 2030 υπολογίστηκε η απώλεια 16 τρισ. δολαρίων της παγκόσμιας οικονομικής παραγωγής μόνο λόγω των ψυχικών διαταραχών.  

Εκτιμάται πως το 70%-80% των νέων δεν αναζητούν επαγγελματική φροντίδα για τα προβλήματα που αφορούν την ψυχική τους υγεία και όταν το κάνουν η φροντίδα που τους παρέχεται δεν είναι επαρκής, καθώς δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ίδιων και των οικείων τους. Οι νέοι κατά βάση παραμένουν απρόθυμοι να εμπλακούν με τις παραδοσιακές υπηρεσίες ψυχικής υγείας, οι οποίες άλλωστε είναι ανήμπορες να τους παράσχουν μια ολιστική βιοψυχοκοινωνική φροντίδα προσαρμοσμένη στην ηλικία τους.

Μια πιο κατάλληλη διαγνωστική προσέγγιση για τις νεαρές ηλικίες φαίνεται να είναι αυτή της κλινικής σταδιοποίησης. Η αναγνώριση της ψυχικής υγείας των νέων ως ενός ξεχωριστού τομέα και ρεύματος υπηρεσιών οδήγησε σε ένα νέο διεθνές παράδειγμα πρώιμων και προληπτικών παρεμβάσεων, αλλά και πολυδιάστατων θεραπειών που αφορούν όλα τα αρχικά στάδια της εξέλιξης της νόσου και που είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες αυτής της ηλικιακής ομάδας. Ο συνδυασμός βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παρεμβάσεων, ανάλογα με το στάδιο της νόσου και τις ανάγκες κάθε ατόμου που ζητά βοήθεια, αποσκοπεί στην ύφεση των συμπτωμάτων αλλά και στην πρόληψη της εξέλιξης σε ένα βαρύτερο κλινικά στάδιο.

Οι αρχές που πρέπει να διέπουν τη φροντίδα της ψυχικής υγείας των νέων είναι:

1. Πρόληψη και πρώιμη παρέμβαση.

2.
Ενημέρωση και συμβουλευτική που απευθύνεται γενικά στην κοινότητα και ειδικά στους νέους και στις νέες.

3.
Συμμετοχή των ληπτών στον σχεδιασμό των πολιτικών ψυχικής υγείας που τους αφορούν αλλά και εμπλοκή τους σε αυτές.

4.
Είσοδος στις υπηρεσίες αυτές ακόμα και με την ύπαρξη πολύ ήπιων ή ασαφών συμπτωμάτων και δυσκολιών (soft entry) χωρίς στιγματοποίηση και οικονομικά εμπόδια.

5.
Αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών: ψηφιακές πλατφόρμες ψυχικής υγείας, εφαρμογές για smartphones, τηλεψυχιατρική.

6.
Δυνατότητα επιλογών που αφορούν την πρόσβαση και τη θεραπεία.

7.
Συμμετοχή και υποστήριξη των οικογενειών.

8. Ερευνα.

Προτάσεις κοιτάζοντας το μέλλον

l Εκπαίδευση του κοινού και ειδικά των νέων σχετικά με τη φύση και τις εκδηλώσεις των ψυχικών διαταραχών και πώς αυτές μπορούν να προληφθούν, να αναγνωριστούν και να αντιμετωπιστούν εγκαίρως.

l Προγράμματα πρόληψης που θα στοχεύουν σε συγκεκριμένους παράγοντες κινδύνου, όπως για παράδειγμα ο εκφοβισμός (παραδοσιακός αλλά και μέσω του Διαδικτύου), στη μείωση του κινδύνου αυτοκτονίας και στην ενδυνάμωση της ψυχικής ανθεκτικότητας.

l Οι μονάδες όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν για ενημέρωση, πρόληψη και πρωτοβάθμια φροντίδα ψυχικής υγείας. Διασύνδεσή τους με υπηρεσίες ψυχικής υγείας που παρέχουν πιο εξειδικευμένη φροντίδα καθώς και με ψηφιακές πλατφόρμες ψυχικής υγείας.

l Στη χώρα μας όλοι οι νέοι άνδρες 18-27 ετών υπηρετούν τη στρατιωτική τους θητεία, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα ενημερωτικών και προληπτικών προγραμμάτων ψυχικής υγείας αλλά και πρώιμης διάγνωσης από τις υγειονομικές υπηρεσίες του στρατού.

l Ανάπτυξη πρωτοβάθμιων μονάδων Εγκαιρης Παρέμβασης στην Ψύχωση που θα αποτελέσουν τον οδηγό για επέκταση αυτής της φιλοσοφίας υπηρεσιών ψυχικής υγείας και σε άλλες ψυχιατρικές διαταραχές που είναι συχνές σε αυτή την ηλικία, π.χ. διαταραχές πρόσληψης τροφής.

l Για νέα άτομα που έχουν ανάγκη, λόγω της κλινικής τους εικόνας, εντατικής ψυχιατρικής φροντίδας, θα πρέπει να δημιουργηθούν εναλλακτικές υπηρεσίες, ενταγμένες για παράδειγμα στα Κοινοτικά Κέντρα Ψυχικής Υγείας, προκειμένου αυτή η φροντίδα να παρέχεται κατ’ οίκον με παράλληλη στήριξη και της οικογένειας. Με αυτόν τον τρόπο είναι δυνατόν να αποφευχθεί η τραυματική εμπειρία μιας νοσηλείας αλλά να επιτευχθούν η μικρότερη διατάραξη της καθημερινότητας του ασθενή και η γρηγορότερη κοινωνική του επανένταξη.

Ο κ. Βασίλειος-Παντελεήμων Μποζίκας είναι καθηγητής Ψυχιατρικής
στο ΑΠΘ, πρόεδρος της Ελληνικής
Ψυχιατρικής Εταιρείας.