Δέσμιοι των υλικών πραγμάτων

^«Νομίζουμε ότι ελέγχουμε τα πράγματα, ωστόσο συχνά είναι εκείνα που μας ελέγχουν […], μας έχουν οδηγήσει σε εξελικτικά μονοπάτια από τα οποία δυσκολευόμαστε να απεγκλωβιστούμε. Από τη στιγμή που ανάβει, είναι δύσκολο να σβήσει η φωτιά – έχουμε καταστεί Προμηθέας Δεσμώτης» γράφει ο Ιαν Χόντερ. Ο καθηγητής Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας θεωρεί ότι η κοινωνική και πολιτισμική εξέλιξη βασίζεται στην εξάρτηση του ανθρώπου από τα υλικά πράγματα. Η παγίδευση σε αυτά ώθησε το είδος να αφοσιωθεί στην ανάπτυξη χωρίς να μπορεί να αντιμετωπίσει τα περιβαλλοντικά προβλήματα που προκύπτουν.

Ο Homo Sapiens είναι και Homo Faber, κατασκευαστής εργαλείων που μεταμορφώνουν την ύλη. Δημιουργούμε τέχνεργα από πέτρα, ξύλο, πηλό και μέταλλο… Εξημερώνουμε φυτά και ζώα, ανάβουμε φωτιές, κατασκευάζουμε μηχανές ολοένα και πιο περίπλοκες… Στη διάρκεια της εξέλιξης, σχεδόν όλες οι πλευρές του περιβάλλοντος έγιναν ανθρώπινα τέχνεργα που δεν μπορούν «να φροντίσουν τον εαυτό τους». Απαιτούν τη φροντίδα μας, ενώ νομίζουμε ότι είναι αδρανή και υπό τον έλεγχό μας. Τα πράγματα όμως, με τις ετερογενείς και απεριόριστες συνυφάνσεις τους και τις πολύπλοκες σχέσεις εξάρτησης, εγκλωβίζουν, αλυσοδένουν το περιβάλλον, ανθρώπους, ζώα, πράγματα, ιδέες, κοινωνικούς θεσμούς.

Απομακρυσμένα και φαινομενικά ασύνδετα μεταξύ τους γεγονότα προκαλούν αλυσιδωτές αντιδράσεις που εξαπλώνονται εν αγνοία μας. Εχουμε πεισθεί ότι τα πράγματα έχουν σημασία και καταναλώνουμε χωρίς να αντιλαμβανόμαστε ότι η παραγωγή, η χρήση και η ανακύκλωση περιττών αντικειμένων προκαλεί ρύπανση, ενεργειακή σπατάλη και διαιώνιση των παγκόσμιων ανισοτήτων.

Ο Χόντερ καταδεικνύει την εξάρτησή μας από τα πράγματα ήδη από την ανακάλυψη της φωτιάς και του τροχού, από την εξημέρωση του σιταριού, από τη θλιβερή ιστορία του οπίου, από τη χρήση του βαμβακιού… μέχρι τις μέρες μας. Η προσκόλληση του ανθρώπου στα πράγματα που ο ίδιος έχει δημιουργήσει, τονίζει, συνδέεται άμεσα με τη δημιουργία του σύγχρονου κόσμου – που ακολούθησε εν μέρει τα κελεύσματα της μηχανής – και την υπερθέρμανση του πλανήτη. Χαρακτηριστικά αναφέρει τον ρόλο που έπαιξαν οι κλωστοϋφαντουργικές μηχανές στη ζωή των ανθρώπων: τον 18ο αιώνα η εκμηχάνιση είχε καταστήσει την παραγωγή βαμβακιού πολύ φθηνότερη, οπότε ο κόσμος που εργαζόταν στο σπίτι δεν μπορούσε να ανταγωνιστεί τις βιομηχανίες και εξωθήθηκε στα εργοστάσια. Οι μηχανές δημιούργησαν πλούσιους εργοστασιάρχες, οι οποίοι μπορούσαν να περάσουν νόμους που επέτρεπαν την παιδική εργασία. Αλλά και οι εργάτες απέκτησαν δύναμη, καθώς κάποιος έπρεπε να κινεί τις μηχανές. Η αντίδραση των εργατών στην εκμετάλλευσή τους επέσυρε αυστηρές ποινές, ακόμη και απαγχονισμό, ενώ η σύγκρουση συμφερόντων οδήγησε στον Εμφύλιο στις ΗΠΑ και αργότερα στη στροφή προς τον παγκόσμιο Νότο, όπου οι αγρότες παγιδεύονται σε έναν κύκλο χρεών και υποχρεωτικής παραγωγής. Το 2005, στην Ινδία, έπειτα από μια κακή καλλιεργητική χρονιά, εκατοντάδες βαριά χρεωμένοι αγρότες που καλλιεργούσαν γενετικά τροποποιημένο βαμβάκι αυτοκτόνησαν. Το κρυμμένο κοινωνικό και περιβαλλοντικό κόστος της κλώσης του βαμβακιού είναι μεγάλο, καθώς από τη φρίκη της παιδικής εργασίας έχουμε περάσει στη χημική ρύπανση και τις δεσμευτικές οικονομικές συμβάσεις.

Τα υλικά πράγματα και οι τεχνολογίες έπαιξαν, βέβαια, θετικό ρόλο στην ανάπτυξη του ανθρώπου και τα χρειαζόμαστε. Ομως βυθιζόμαστε ολοένα και βαθύτερα στη ζωή των πραγμάτων και οδηγούμαστε σε απαράδεκτες ανισότητες και μη βιώσιμες προσαρμογές. Δεν είναι καθόλου σαφές αν η αύξησή τους συνιστά πράγματι πρόοδο, καταλήγει ο Χόντερ. Το βιβλίο, σε πολύ καλή μετάφραση του Θεόδωρου Παραδέλλη, μας ωθεί να αναζητήσουμε νέες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές λύσεις, να εξαρτώμαστε λιγότερο από τα καταναλωτικά αγαθά και να μετριάσουμε τη ροπή μας προς τη συσσώρευση υλικών πραγμάτων.

Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.

{SYG}Ian Hodder {SYG}{TIT}Προς τα πού κατευ-θυνόμαστε; Η εξέλιξη των ανθρώπων και των πραγμάτων {TIT}{EKD}Mετάφραση Θεόδωρος Παραδέλλης. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2020, σελ. 224, τιμή 15,90 ευρ{EKD}ώ