Πανδημία και ηγεμονία

Η αναθεωρητική μελέτη του Τζέιμς Μπέλιτς που εκδόθηκε πρόσφατα στα αγγλικά υποστηρίζει ότι η πανώλη του 14ου αιώνα δημιούργησε τις προϋποθέσεις της παγκόσμιας κυριαρχίας της Δύσης

Η ιστορία της ιατρικής, της υγείας και της ασθένειας αποτελεί έναν διακριτό κλάδο της ιστοριογραφίας εδώ και πάνω από 50 χρόνια. Πεδίο στο οποίο έχουν συμβάλει μείζονα ονόματα από τον Μισέλ Φουκό (Ιστορία της τρέλας, εκδ. Καλέντη, 2007· Η γέννηση της κλινικής, εκδ. Νήσος, 2012) ως τον Γουίλιαμ ΜακΝίλ (Λαοί και επιδημίες, εκδ. Παπαδόπουλος, 2021) και τον Φρανκ Σνόουντεν (Επιδημίες και κοινωνία, εκδ. Πατάκη, 2021) προσελκύει, αναμενόμενα ίσως, το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον στον απόηχο της πανδημίας του κορωνοϊού.

Πρώιμο δείγμα παρόμοιων μελετών αποτελεί το πρόσφατο αναθεωρητικό έργο του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Τζέιμς Μπέλιτς The World the Plague Made (εκδ. Princeton University Press). Πρόκειται για μια αναψηλάφηση των δεδομένων και των συνεπειών της πανώλης του 14ου αιώνα με διττό χαρακτήρα: ο νεοζηλανδός ιστορικός υποστηρίζει αφενός ότι ο «Μαύρος Θάνατος» υπήρξε πολύ πιο καταστροφικός από όσο πιστεύεται εξοντώνοντας ως και το 50% του ευρωπαϊκού πληθυσμού, αφετέρου ότι οι κοινωνικοοικονομικές ανακατατάξεις που προκάλεσε είχαν πολύ βαθύτερο αντίκτυπο στη «μακρά διάρκεια» οδηγώντας στην εξάπλωση της Ευρώπης και στην παγκόσμια κυριαρχία της.

Η σημασία του βιβλίου του Τζέιμς Μπέλιτς
(φωτογραφία) έγκειται στην υπενθύμιση ότι
τα πανδημικά φαινόμενα δεν εξαντλούνται
σε ισολογισμούς θανάτων ή σε θεραπευτικές
καινοτομίες, αλλά αφήνουν ισχυρά κοινωνικά,
οικονομικά και πολιτισμικά αποτυπώματα

Τεχνολογίες εξάπλωσης

Κατά τον Μπέλιτς αρχεία και αρχαιολογικά τεκμήρια συνηγορούν υπέρ ενός μεγαλύτερου συνολικού πληθυσμού της Ευρώπης του 14ου αιώνα, όπως και ευρύτερης εξάπλωσης της πανώλης. Μαζικοί τάφοι στη Βαυαρία, καταγραφές αγροκτημάτων στη Νορβηγία, κατάστιχα κληρικών στην Αραγωνία υποδηλώνουν θνησιμότητα της τάξεως του 405 ως 50%. Πρόσφατοι υπολογισμοί θεμελιωμένοι σε μια ογκώδη βάση δεδομένων από την Αγγλία δείχνουν ότι οι κάτοικοι μειώθηκαν «από 4,8 εκατομμύρια το 1348 σε 2,6 εκατομμύρια το 1351, ελάττωση της τάξεως του 46%». Για την περίπτωση της Γαλλίας τα νεότερα στοιχεία κάνουν λόγο για 21 εκατομμύρια άτομα το 1328 και μόλις 10 εκατομμύρια το 1450, αριθμός μικρότερος κατά 55%.

Αν και συναίνεση μεταξύ των ιστορικών δεν υπάρχει για τα παραπάνω, οι στατιστικές που επικαλείται ο Μπέλιτς έχουν σημασία ως προς την κοινή παραδοχή ότι η ανάκαμψη ήταν εξαιρετικά αργή: ο πληθυσμός της Ευρώπης ανέκτησε τα προ πανώλης επίπεδα μόλις τον 16ο αιώνα. Η ενδιάμεση περίοδος χαρακτηρίστηκε από χαμηλό εργατικό δυναμικό, υψηλούς μισθούς και, σύμφωνα με τον ιστορικό της Οξφόρδης, καλύτερη ποιότητα ζωής σε σύγκριση με το παρελθόν. Από το 1350 ως το 1500 η σχετική ευημερία της Δυτικής Ευρώπης «δεν εξαφάνισε τους φτωχούς, τους μετέτρεψε όμως από μεγάλη πλειοψηφία σε ισχυρή μειονότητα ελαττώνοντας την οικονομική ανισότητα στο χαμηλότερο σημείο της μεταξύ των ετών 800 και 1800».

Ηδη στον 14ο αιώνα παρατηρείται η εμφάνιση μιας αγοράς ειδών «ημι-πολυτελείας» όπως υφάσματα, πόρπες και φθηνά επάργυρα κοσμήματα. Απότοκος της έλλειψης ανθρώπινων χεριών ήταν η ενίσχυση άλλων πηγών ενέργειας: νερόμυλοι, ιστία και μπαρούτι διευκόλυναν εξελίξεις στη μεταλλουργία, στη στρατιωτική τέχνη και στις θαλάσσιες μεταφορές, που με τη σειρά τους επέτρεψαν την εμφάνιση των «τεχνολογιών εξάπλωσης» – μουσκέτων, κανονιών, νέων τύπων πλοίων. Σε έναν προβιομηχανικό και προ-εθνικό κόσμο γνώσεις και πόροι μεταδίδονταν μέσω διεθνικών δικτύων: το ισπανικό και το πορτογαλικό Ναυτικό του 16ου αιώνα αποτελούνταν κυρίως από Γενοβέζους, ενώ το 1522 η Σουηδία ενοικίασε έναν ολόκληρο στόλο από την ελεύθερη γερμανική πόλη της Λυβέκης.

Δεξαμενές ειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, κουλτούρα αποικισμού, όπλα και μικρόβια, διαδικασίες και συγκυρίες που ωριμάζουν στον απόηχο της πανώλης, αποτελούν το «πακέτο εξάπλωσης» το οποίο μετά το 1500 θα ωθήσει την Ευρώπη στην παγκόσμια ηγεμονία. Τους οριστικούς καρπούς στο προβιομηχανικό της στάδιο δρέπουν Πορτογαλία, Ισπανία, Γαλλία, Βρετανία, Ολλανδία, Ρωσία, ωστόσο τον αρχικό βηματισμό ακολουθούν, έστω και σε μικρότερη κλίμακα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, το Ιράν των Σαφαβιδών, η Ινδία των Μουγκάλ, το Μαρόκο και το Ομάν. Προοδευτικά, ήδη πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση, παγιώνεται η λεγόμενη «Μεγάλη Απόκλιση» – η οικονομική, τεχνολογική και πολιτική διαφοροποίηση της Δύσης από τον υπόλοιπο κόσμο. Ο Μπέλιτς φροντίζει να επισημάνει ότι ο «Μαύρος Θάνατος» δεν ήταν η μοναδική, ούτε καν η κύρια παράμετρός της, αλλά το κομμάτι που συμπληρώνει το παζλ του ιστορικού ερωτήματος για την ευρωπαϊκή πρωτοκαθεδρία. Πολύ περισσότερο από υγειονομικό ορόσημο, η πανώλη «ανέτρεψε την ισορροπία όχι μόνο μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, αλλά και μεταξύ ανθρώπων και κάθε είδους αγαθών και πόρων» με ριζικές συνέπειες σε ορίζοντα αιώνων.

Πανδημικές επιπτώσεις

Φιλόδοξη και ευρύτατη ως προς την εμβέλειά της, η μελέτη του Μπέλιτς συνιστά συναρπαστικό ανάγνωσμα, έστω κι αν πολλά από τα στοιχεία για τον μακρινό 14ο αιώνα στα οποία βασίζεται υπόκεινται μοιραία σε διαρκή επανεκτίμηση και αντικρουόμενες ερμηνείες. Αντλώντας υλικό από την οικονομική επιστήμη, την αρχαιολογία, την εθνολογία, την ανθρωπολογία, τη βιολογία, διακρίνεται από αφθονία τεκμηρίων και πλούτο παραδειγμάτων. Ενίοτε η αναμφίβολα θεμιτή επιδίωξη της κωδικοποίησης των εννοιών προς ευχερέστερη κατανόηση οδηγεί σε υπερβολές: τα «πακέτα εξάπλωσης», όπως και οι «βασικές εφαρμογές», όρος για έξι θεσμούς και αξίες στις οποίες ο Νιλ Φέργκιουσον απέδιδε την υπεροχή της Δύσης στον Πολιτισμό (εκδ. Παπαδόπουλος, 2012), αποτελούν περισσότερο κλείσιμο του ματιού στο εξοικειωμένο με την ψηφιακή τεχνολογία ευρύ κοινό παρά αναγκαίο ιστορικό όρο.

Η σημασία του βιβλίου του Τζέιμς Μπέλιτς ωστόσο έγκειται στην υπενθύμιση ότι τα πανδημικά φαινόμενα δεν εξαντλούνται σε ισολογισμούς θανάτων ή σε θεραπευτικές καινοτομίες. Πέρα από την ιατρική τους διάσταση αφήνουν ισχυρά κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά αποτυπώματα: η μάστιγα της φυματίωσης βρίσκεται στο επίκεντρο πλήθους αριστουργημάτων της κλασικής και σύγχρονης λογοτεχνίας, από τους Αθλίους του Βίκτωρος Ουγκό ως το Μαγικό βουνό του Τόμας Μαν, το σύγχρονο αστικό τοπίο των παγκόσμιων μητροπόλεων δεν θα υπήρχε χωρίς την εγκαθίδρυση δικτύων υγειονομικών υποδομών στις δυτικές πρωτεύουσες εξαιτίας του φόβου της χολέρας τον 19ο αιώνα.

Καθώς η παγκόσμια κοινότητα βγαίνει από τη σκιά του κορωνοϊού, είναι καιρός να αρχίσουμε να στοχαζόμαστε σε παρόμοιο φως τις ήδη διακρινόμενες εργασιακές, κοινωνικές και πολιτικές του επιπτώσεις.