Οκτάβιο Πας: «Γραφή φωτιάς επάνω στον νεφρίτη»

Τρεις μείζονες ποιητές μάς έδωσε η Λατινική Αμερική στον αιώνα που μας πέρασε: τον Περουβιανό Σέσαρ Βαλιέχο (1892-1938), τον Χιλιανό Πάμπλο Νερούδα (1904-1973) και τον Μεξικανό Οκτάβιο Πας (1914-1998). Και οι τρεις έχουν μεταφραστεί πολλές φορές στα ελληνικά. Το έργο των δύο τελευταίων απέκτησε μεγαλύτερη δημοσιότητα, ενδεχομένως επειδή αμφότεροι τιμήθηκαν με το βραβείο Νομπέλ. Θα έλεγα πως είναι αδύνατον – αν όχι περιττό και ανώφελο – να πει κανείς ποιος από τους τρεις είναι ο κορυφαίος. Για εμάς όμως, όπως και για τον δυτικό κόσμο, η σημασία του έργου του Πας είναι εξίσου σημαντική όσο και για τους ισπανόφωνους. Ο Πας τόσο με το ποιητικό όσο και με το – εξίσου εκπληκτικό – δοκιμιακό του έργο, είναι αναγεννησιακός και παγκόσμιος. Εργο τεράστιο, πολυφωνικό και πολυδιάστατο, που σφράγισε τη λογοτεχνία του 20ού αιώνα.

Μια «ολιστική» έκδοση

Πολλά από τα ποιήματα και τα δοκίμια του Πας έχουν μεταφραστεί στη γλώσσα μας. Τώρα ο ακατάβλητος Γιώργος Κεντρωτής μάς προσφέρει μεταφρασμένο όλο το ισπανόφωνο ποιητικό του έργο σε έναν ογκωδέστατο τόμο – μεγάλη προσφορά στους αναγνώστες και θαυμαστές του Πας στη χώρα μας. Και έχει ειδική σημασία, αφού συνοδεύεται εκτός από τον λιτό πρόλογο του μεταφραστή και από εξαιρετικά διαφωτιστικές σημειώσεις του ποιητή (σχόλια ή σύντομες αναλύσεις σε βάθος της κάθε ποιητικής συλλογής που περιλαμβάνει ο τόμος). Είναι μια «ολιστική» έκδοση – για να δανειστώ έναν πολυχρησιμοποιημένο όρο από την κοινωνιολογία.

Οκτάβιο Πας
Ποιήματα. Το ισπανόφωνο έργο
Μετάφραση – Επίμετρο Γιώργος Κεντρωτής.
Εκδόσεις Gutenberg, 2023,
σελ. 792, τιμή 44 ευρώ

Αλλά «ολιστική» είναι, νομίζω, και η ποίηση του Πας. Κοσμολογική, μεταφυσική, κοινωνική, ερωτική – όλα αυτά μαζί σε θαυμαστή ενότητα. Καθώς έλεγε ο σπουδαίος αμερικανός κριτικός Ιρβινγκ Χάου, ο Πας ήταν από μόνος του ολόκληρη ορχήστρα. Γι’ αυτό και η ποίησή του καλύπτει όλο το μορφολογικό φάσμα της νεότερης ποίησης: από το σονέτο ως τον ελεύθερο στίχο και την ποίηση σε πρόζα.

Το διαρκές παρόν

Πέραν όμως αυτών, ο ίδιος από την εφηβεία του ακόμη αναρωτιόταν αν αξίζει να γράφει κανείς ποίηση και αν η ποίηση έχει κάποιο νόημα στην ιστορική εποχή. Ετσι, την ανήγαγε όχι απλώς σε μείζονα αξία ζωής αλλά στο νόημα του κόσμου μέσα στα φαινόμενα και πέρα από αυτά. Ενα είδος μυστικής «θρησκείας» δηλαδή, γι’ αυτό η ποίησή του εκφράζει και τη σύγκρουση με την Ιστορία, μολονότι ο ίδιος πίστευε στην κοινωνική συνείδηση του ποιητή και διατήρησε ως το τέλος της ζωής του μια άγρυπνη δημοκρατική συνείδηση. Αλλά για τον Πας, όπως και για κάθε σημαντικό ποιητή, η Ιστορία είναι το παρόν, σαν τον εσωτερικό μας κόσμο. Ολα μεταφέρονται στο παρόν, στη στιγμή που αφήνει το αποτύπωμά της στη διάρκεια. Το παρόν είναι διαρκές, γι’ αυτό δεν είναι μόνο ο εαυτός που έχει σημασία αλλά και οι άλλοι.

Ξόρκια της ιστορικής εποχής

Για τους αρχαίους ποιητές ο χρόνος δεν υπάρχει. Είναι το κενό διάστημα, κι αυτό γεμίζει τούτος ο απολλώνιος, αλλά και με διονυσιακές εξάρσεις ποιητής – και για το τελευταίο αρκούν τα ερωτικά του ποιήματα, από τα καλύτερα που γράφτηκαν στον 20ό αιώνα. Ο Πας έχει πλήθος αναφορές στον χρόνο, που λειτουργούν σαν ξόρκια της ιστορικής εποχής. Και ο έρωτας στην ποίησή του μπορεί μεν να είναι ένας ύμνος στη θνητότητα και στη ζωή αλλά ταυτοχρόνως και ξόρκι κατά του θανάτου. Η σχέση του Πας με την ποίηση είναι και σωματική και πνευματική. Και η ρίζα της βρίσκεται στα παιδικά του χρόνια, στο χωριό Μιχογιάκ, που τον σημαδεύει στη μετέπειτα ζωή του. Το υπέροχο «Επιτύμβιο όχι σε πέτρα γραμμένο» αρχίζει με τον στίχο «Το Μιχογιάκ ήταν το χωριό μου» για να κλείσει με τον θαυμάσιο: «Σπίτι μου έγιναν οι λέξεις μου, τάφος μου ο αέρας».

Για τον Πας, όπως και για κάθε σημαντικό ποιητή, η Ιστορία είναι το παρόν, σαν τον εσωτερικό μας κόσμο. Ολα μεταφέρονται στο παρόν, στη στιγμή που αφήνει το αποτύπωμά της στη διάρκεια. Το παρόν είναι διαρκές, γι’ αυτό δεν είναι μόνο ο εαυτός που έχει σημασία αλλά και οι άλλοι.

Ο άνεμος και η έμπνευση

Ο αέρας (ο άνεμος) διατρέχει αυτή την ποίηση από την αρχή ως το τέλος μέσα από μια διπλή τοπογραφία: φυσική και πνευματική, που ενοποιείται σε αναρίθμητες ρυθμικές παραλλαγές. Αυτό, αν το συνδυάσει κανείς με την απαράμιλλη χρήση του της συναισθησίας, παράγει ένα μαγικό αποτέλεσμα σε κάθε στίχο σχεδόν, όπου ο Ποιητής είναι και «κηπουρός επιταφίων», ο άνεμος «σπασμένο μαχαίρι στον σκισμένο κρατήρα», και η Αράχνη «θυγατέρα του αέρα». Ο άνεμος, το συνεχώς κινούμενο όχημα της έμπνευσης, όχι μόνο για τον ποιητή αλλά για τον κάθε καλλιτέχνη, παίρνει διάφορες μορφές, όπως στο ποίημα για έναν από τους αντιπροσωπευτικότερους ζωγράφους της ποπ αρτ, τον Ράουσενμπεργκ, στον οποίο αφιερώνει το ποίημα Ενας άνεμος που λέγεται Μπομπ (σ.σ. Ρόμπερτ) Ράουσενμπεργκ. Αντιγράφω τους καταληκτικούς στίχους: «Ο άνεμος ακούει τι λέει το σύμπαν/κι εμείς ακούμε τι λέει ο άνεμος/που κάνει να θροΐζουν τα υποθαλάσσια φυλλώματα της γλώσσας/και η μυστική χλωρίδα κάτω από το έδαφος της γης και κάτω απ’ τα ουράνια:/τα όνειρα των πραγμάτων τα ονειρεύεται ο άνθρωπος,/τα όνειρα των ανθρώπων τα συλλογιέται ο χρόνος».

Στίχους σαν κι αυτούς βρίσκει κανείς να διαδέχονται απανωτά ο ένας τον άλλον σε όλα τα εκτενή τουλάχιστον ποιήματα του Πας – που δεν είναι διόλου λίγα. Την «ανάσα» σ’ αυτά θα την έλεγε κάποιος γουιτμανική, αλλά ο Πας είναι ο μεγάλος ρομαντικός μιας μεταρομαντικής εποχής με πλήθος μοντερνιστικά χαρακτηριστικά.

Το ρομαντικό «άλλο»

Η έμπνευση (όπως ο άνεμος) δεν είναι στατική αλλά μέσον να πάμε πέρα από τον εαυτό μας για να τον συναντήσουμε. Πρόκειται για το ρομαντικό «άλλο» μεταμορφωμένο. «Αλλη φωνή» το αποκαλεί ο ίδιος, η οποία μας λέει πως έχουμε ταυτοχρόνως κι έναν διαφορετικό εαυτό, που πρέπει να τον συναντήσουμε προκειμένου να βρούμε το νόημα της ύπαρξης και τα κοιτάσματα του χρόνου. Αυτός ο αρχέγονος μύθος της μεταμόρφωσης του πραγματικού κόσμου για τον Πας δεν είναι μόνο προϋπόθεση της ποίησης. Είναι και συνθήκη ζωής.

Ο Πας έζησε μερικά χρόνια στην Ινδία και στο Παρίσι. Στη γαλλική πρωτεύουσα συνδέθηκε με τους υπερρεαλιστές και η περίοδος εκείνη σημαδεύτηκε από την αναζήτησή του της νεωτερικότητας. Ζητούσε, όπως και οι υπερρεαλιστές, το «μυστικό», το «απόκρυφο», όπως έλεγε. Η εποχή περνάει υποδόρια στην ποίησή του, όμως η τυπολογία του είναι διαφορετική, γιατί μέσω του υπερρεαλισμού ο ίδιος ανοίγει διάπλατα τη μεγάλη προκολομβιανή πύλη. Oλα τότε γίνονται παρόν, όπως οι παιδικές μας αναμνήσεις. Το παρόν αυτό είναι ταυτοχρόνως η μοναξιά και η αναζήτηση του άλλου, η εξορία που γίνεται βασίλειο, ο εαυτός, ο οποίος μαζί με τον κόσμο αναδύεται από την άβυσσο. Τόσο αρχαϊκά και τόσο μοντέρνα που το κάθε ποίημα του Πας, η κάθε του σελίδα, προκαλεί τον θαυμασμό μας. Μέσα από το πρωτογενές, το εκθαμβωτικό μηδέν, αναδύεται ο κόσμος.

Ποίηση εφ’ όρου ζωής

Η αρχαιότητα για τον Πας δεν είναι νεκρή. Δεν αρχαιολογεί αλλά την εντάσσει στο ζωντανό παρόν. Γι’ αυτό και έγραψε αρκετά ποιήματα για ανθρώπους που θαύμαζε ή με τους οποίους συναναστράφηκε. Ζωή και δημιουργία ήταν ένα και το αυτό. Κατά συνέπεια, δεν απορούμε που ως τα βαθιά του γεράματα συνέχιζε να γράφει ποιήματα διαψεύδοντας το δόγμα ότι η ποίηση είναι τέχνη της νεότητας.

Στα τελευταία του ποιήματα κυριαρχεί η στοχαστικότητα, μολονότι η εικονοποιία του εξακολουθεί να είναι μαγευτική (αν και λιγότερο οργιαστική), όπως, λ.χ. στο «Πρώτη Ιανουαρίου»: «Οταν θ’ ανοίξεις τα μάτια σου,/θα περπατήσουμε και πάλι/ανάμεσα στις ώρες και τις επινοήσεις τους/θα περπατήσουμε ανάμεσα στις οπτασίες,/ θα εμπιστευθούμε τον χρόνο και τις συζυγίες του./Ισως ν’ ανοίξουμε και της ημέρας τις πύλες,/ οπότε και θα μπούμε μέσα στο άγνωστο».

Ηλιόπετρα: τα αιώνια ερωτήματα

Και μόνο με την Ηλιόπετρα (1957) ο Οκτάβιο Πας καταλαμβάνει σημαίνουσα θέση στην ποίηση του 20ού – και όχι μόνον – αιώνα. Είναι ένας παθιασμένος «περίπλους» στα αιώνια ερωτήματα του έρωτα, του θανάτου, του χρόνου και της πραγματικότητας. Ποίημα ισάξιο των Ελεγειών του Ντουίνο του Ρίλκε και της Ερημης χώρας του Τ.Σ. Ελιοτ, αλλά κατά τη γνώμη μου πιο μοντέρνο από τα προηγούμενα. Ο μύστης, ο μάντης, ο εραστής, ο λάτρης του κορμιού και της ψυχής, συναντιούνται σε τούτη τη μαγγανεία του πάθους και της γλώσσας, που υπερυψωμένη ανεβάζει τον ποιητή – αλλά και τον αναγνώστη – στο πεδίο του αιφνίδιου πάθους και του άφατου. Ποίημα οντολογικό, μυσταγωγικό και παράφορο, ή όπως κι αν το ονομάσει κανείς, υπερυψώνεται μέσω ενός άσφαλτου και δαιμονικού ρυθμού κληροδοτώντας την παγκόσμια ποίηση μ’ ένα ανεπανάληπτο αριστούργημα.

Η Ηλιόπετρα, κατά τη μυθολογική παράδοση, είναι ποίημα κυκλικό, γραμμένο εν τούτοις όχι στον μυθικό αλλά στον ιστορικό χρόνο, όπως το έχει πει ο ίδιος ο ποιητής, o οποίος εξηγώντας την αφορμή που τον παρακίνησε (ή τον ενέπνευσε) να το γράψει έχει πει ανάμεσα στα άλλα και τα εξής άκρως διαφωτιστικά: «Οταν έγραφα το ποίημα διάβάζα αρχαιολογική μελέτη σχετικά με το ημερολόγιο των Αζτέκων. Μου ήρθε λοιπόν στο μυαλό να το αποκαλέσω «Ηλιόπετρα». Πρόσθεσα ή αφαίρεσα – δεν θυμάμαι – τρεις ή τέσσερις στίχους ώστε το ποίημα να συμπίπτει με τις 584 μέρες της σύζευξης Αφροδίτης – Ηλίου. Ο χρόνος του ποιήματός μου δεν είναι ο τελετουργικός χρόνος της αζτέκικης κοσμολογίας, αλλά αφορά στον ανθρώπινο, βιογραφικό χρόνο, ο οποίος είναι γραμμικός». Ομως ο Πας κατάφερε το αδιανόητο: να μετατρέψει τον κυκλικό σε γραμμικό χρόνο δημιουργώντας τη δική του μοντέρνα κοσμολογία με μια, όπως λέει σ’ έναν στίχο του, «γραφή φωτιάς επάνω στον νεφρίτη».

Ποίηση, πρόζα, ερμηνεία

Υπάρχουν πολλοί που δυσκολεύονται να πουν τι είναι σημαντικότερο: το ποιητικό ή το δοκιμιακό έργο του Πας. Εχει σημασία ωστόσο το ότι ο ίδιος έλεγε πως θεωρούσε τον εαυτό του πρωτίστως ποιητή και ότι την πρόζα του την έγραψε κυρίως για να βοηθήσει στην πρόσληψη της ποίησής του ή για να αποτρέψει τους «καλοθελητές» που θα έμπαιναν στον πειρασμό να προβούν σε αυθαίρετες ερμηνείες. Γι’ αυτό και έχει δημοσιεύσει σχόλια για όλες σχεδόν τις ποιητικές του συλλογές, που περιλαμβάνονται και στην παρούσα έκδοση.

Πέραν όμως αυτού, η πρόζα στα αυτόνομα πεζογραφικά του βιβλία είναι και μια γενική ποιητική που έχει επιπλέον μεγάλη αισθητική και ανθρωπολογική αξία. Για να θυμηθώ αυτό που έλεγε ο Γιόζεφ Μπρόντσκι για τη Μαρίνα Τσβετάγεβα, είναι σαν, καταφεύγοντας ο Πας στην πρόζα, «να έγραφε ποίηση με άλλα μέσα». Αυτό αφορά όχι μόνο το θαυμάσιο βιβλίο του γενικής ποιητικής El arco e y lyra (Το τόξο και η λύρα) αμετάφραστο, δυστυχώς, στα ελληνικά, αλλά και το κλασικό του πλέον δοκίμιο Ο λαβύρινθος της μοναξιάς – ένα αναντικατάστατο κοινωνικό και ψυχολογικό πορτρέτο του σύγχρονου Μεξικανού –, τα κείμενά του για τον Λεβί Στρος, τον Μαρσέλ Ντισάν, τον Ρουφίνο Ταμάγιο (κορυφαίο μουραλίστα ζωγράφο από την Οαχάκα) και πλήθος άλλους. Ομως και το μεταφραστικό του έργο είναι πολύ αξιόλογο, όπου ξεχωρίζουν οι μεταφράσεις του τού Πεσόα.

Τον Πας τον διαβάζεις σε όλα όσα έγραψε. Κυρίως βέβαια ως ποιητή. Και τον μεταφράζεις σύμφωνα με τις απόψεις του, όπως τις διατυπώνει στο δοκίμιό του Mετάφραση και κυριολεξία. Λέει λοιπόν εκεί τα εξής πολύ χαρακτηριστικά: «Το να μάθεις να μιλάς είναι το να μάθεις να μεταφράζεις. Οταν ένα παιδί ρωτάει τη μητέρα του για τη σημασία κάποιας λέξης, στην πραγματική είναι σαν να της ζητεί να του μεταφράσει τη λέξη στο δικό του λεξιλόγιο». Αυτό – εκ μεταφοράς πάντα – νομίζω ότι επέτυχε ο Κεντρωτής σ’ αυτόν τον εντυπωσιακό τόμο.