Τελευταία, στον χώρο του βιβλίου εμφανίστηκε ένας καινούργιος όρος προερχόμενος από την Αμερική. Περιγράφει μια νέα ειδικότητα που προέκυψε ως ανάγκη στις προηγμένες χώρες, όπου η βιβλιαγορά αποτελεί μια σοβαρή υπόθεση και τίποτα δεν αφήνεται στην τύχη. Ο όρος αυτός είναι: Sensitivity Reader. Η μετάφραση στα καθ’ ημάς δεν είναι εύκολη, διότι η ίδια η αποστολή του συγκεκριμένου ειδικού είναι ιδιάζουσα. Ευαισθητοποιημένος αναγνώστης; Αναγνώστης ευαισθησίας; Να εξηγήσουμε σε ποιον «αναγνώστη» αναφέρονται.
Μιλάμε λοιπόν για έναν εργαζόμενο σε εκδοτικό οίκο ο οποίος διαβάζει τα βιβλία εκείνα που έχουν εγκριθεί αρχικά για δημοσίευση και προτείνει αλλαγές που άπτονται των ειδικών συμπεριφορών μειονοτήτων (λεξιλόγιο, αντιδράσεις ομάδων ανθρώπων). Αφαιρούν την προκατάληψη και την ατελή χαρακτηρολογία. Δεν πρέπει να συγχέουμε τον Sensitivity Reader με τον «επεμβατικό επιμελητή» (όρος και αυτός ακόμη άγνωστος στην Ελλάδα), του οποίου ο ρόλος είναι να προτείνει ακόμη και ριζικές αλλαγές στον δημιουργό, όπως αλλαγή σειράς κεφαλαίων, απάλειψη ολόκληρων σελίδων, διαφοροποίηση οπτικής γωνίας κ.τ.λ. Ενας ακόμη λόγος που δεν υπάρχει στην Ελλάδα είναι πως δεν είναι εύκολο ο έλληνας συγγραφέας να αποδεχτεί μια τόσο ριζική επέμβαση στο κείμενό του. Πώς να το κάνουμε, είμαστε η χώρα της καλλιτεχνικής αυθεντίας!
Ξαναγυρίζω στον Sensitivity Reader, τον οποίο θα αποκαλούμε εφεξής με τον αγγλικό του τίτλο. Η εμφάνισή του είναι απότοκο των politically correct ημέρων μας. Η ίδια η ύπαρξη ενός τέτοιου ενδιάμεσου, προσωπικά μου προκαλεί πρόβλημα ως δημιουργού. Η ίδια η τέχνη είναι προβοκατόρικη, είναι μια προσπάθεια να ειπωθούν πράγματα με άλλους τρόπους και η ύπαρξη ενός «επιμελητή» ο οποίος θα λειαίνει της γωνίες, θα βάζει λευκοπλάστ στο τραύμα, είναι άκρως ενοχλητική. Στην πράξη, όπως ισχυρίζεται ο συγγραφέας Ryan Holiday στο άρθρο του «The Problem with Sensitivity Readers» στο quilette.com: «Ετσι, όπως πολλοί συγγραφείς, είδα την επιρροή αυτών των «συντακτών» να μεγαλώνει, νιώθοντας όλο και πιο έντονη ανησυχία. Θεωρητικά, οι Sensitivity Readers διατρέχουν απλώς το κείμενο αναζητώντας οτιδήποτε μπορεί να ξεπεράσει τις αόρατες γραμμές σφάλματος που γεννά η στιγμή, προσβάλλοντας κάποιους με την πιθανή αυθαίρετη έλλειψη ευαισθησίας από την πλευρά του δημιουργού. Στην πράξη, είδα ότι έμοιαζαν με ορδές λογοκριτών με τη δύναμη να εμποδίσουν τη δημοσίευση μυθιστορημάτων».
Τέχνη και κοινωνία βρίσκονται σε μια διαρκή σχέση αλληλεπίδρασης. Μάλιστα, η πανδημία και η σαρωτική τεχνολογική εξέλιξη που επιταχύνεται θα επηρεάσουν αδιαμφισβήτητα την εξέλιξη κάθε τομέα. Το βιβλίο δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστο. Η φοβική αρχική αντίδραση στις νέες συνθήκες σταδιακά μετατρέπεται σε συγχώνευση και η τέχνη συνήθως στο τέλος θριαμβεύει. Αυτό ωστόσο δεν γίνεται αναίμακτα. Δεν είναι όλες οι νεωτερικές εξελίξεις μόνο για το «καλό» μας. Το να φιλτράρεις έναν επινοημένο μύθο με το λούστρο μιας περιόδου που μέσα από την κορεκτίλα και την επιβολή προσπαθεί να επιβάλει την (κατά τα αλλά θετική) ευαισθητοποίηση δεν είναι κάτι που αφήνει τον καλλιτέχνη (ή και το έργο) αλώβητο.
Στην Αμερική ωστόσο που τα έχουν συνηθίσει περισσότερο αυτά τα πράγματα, κάποιοι συγγραφείς επιζητούν τον Sensitivity Writer τους. Ξέρουν ότι έτσι θα απαλλαγούν από τα αμφιλεγόμενα κομμάτια του κειμένου τους και θα πουλήσουν περισσότερο. Ομως ο συνειδητοποιημένος καλλιτέχνης δεν έχει καμία σχέση με αυτές τις λογικές. Θα έπρεπε να είναι εκείνος που ορίζει το πεδίο, όχι να εντάσσεται σε αυτό φοβισμένος και συμβιβασμένος.
Ποιος λοιπόν είναι εκείνος που ορίζει αυτές τις «αόρατες γραμμές»; Τι θεωρείται αποδεκτό και τι όχι; Θα πρέπει ο συγγραφέας, όταν δημιουργεί έναν μειονοτικό χαρακτήρα, έναν πρόσφυγα π.χ., να προσέχει κάθε λέξη του, κάθε αντίδραση, ώστε αυτός να εντάσσεται σε ένα προκαθορισμένο πλαίσιο; Νομίζω ότι αυτό δεν κάνει καλό σε κανέναν.
Κάποιος Sensitivity Reader διαφημίζει τις υπηρεσίες του οι οποίες απευθύνονται σε συγγραφείς που επιθυμούν να γράψουν για χαρακτήρες για το κοινωνικό πλαίσιο των οποίων δεν έχουν προσωπική εμπειρία, ώστε να αποφύγουν την ακουσία προώθηση στερεοτύπων, ειδικά των πιο «σκοτεινών», που δρουν υπόγεια. Μάλιστα αναφέρει και τα πεδία της προσωπικής του εμπειρίας. Ωραία. Δεν μπορώ να καταλάβω όμως κάποιον συγγραφέα ο οποίος δημιουργεί έναν χαρακτήρα τόσο ατελή που χρειάζεται κοινωνιολογικές πατερίτσες για να σταθεί. Τόσες εκατοντάδες χρόνια οι δημιουργοί έπλαθαν χαρακτήρες από τη φαντασία τους, ρίσκαραν, αυτενεργούσαν, εξέπλητταν. Εν τέλει, αναλάμβαναν την ευθύνη.
Φτάσαμε στην εποχή που ένα έργο τέχνης για να σταθεί χρειάζεται τόσα φίλτρα όσα είναι τα πλοκάμια στα οποία ανοίγεται; Μόνο ο bisexual μπορεί να γράψει για την bisexuality, μόνο ο αλκοολικός για τον αλκοολισμό, μόνο ο μαύρος για τον μαύρο, μόνο η γυναίκα για τη γυναίκα; (καημένε Φλομπέρ).
Ο νεοφυής τίτλος της νέας ειδικότητας ακούγεται επαρκώς επιβλητικός, έως και πομπώδης εντός του εργαλειακού πλαισίου όπου τίθεται, ωστόσο θα έκανε το σύνολο των μεγάλων συγγραφέων ανά τους αιώνες να ανατριχιάσουν. Θα ήταν ενδιαφέρον να χρησιμοποιήσει κανείς έναν Sensitivy Reader ως χαρακτήρα, σε μια πλοκή κατά την οποία ο SR έρχεται σε ανοιχτή σύγκρουση με τον δημιουργό, με το διακύβευμα να είναι ο σεβασμός στη δημιουργική καθαρότητα από τη μια και η μικροχειρουργική της πολιτικής ορθότητας από την άλλη.
Η τέχνη είναι μαγνητική. Ελκει εντός της τα σωματίδια εκείνα που ευαισθητοποιούνται από το υλικό της. Το φίλτρο λοιπόν ήδη υπάρχει. Ο ευαίσθητος αναγνώστης είναι ήδη παρών, είναι εγγενής με τον συγγραφέα. Οποιες ερμηνείες επιχειρήσει, όπως κι αν χειριστεί το υλικό του, εκείνο θα αναβλύζει από τον νου, το αίμα και πνεύμα του. Εκείνος που θα του διορθώσει το κόμμα ή το πραγματολογικό λάθος είναι συνεργάτης του. Εκείνος που θα του επισημάνει λάθη δομής επίσης, εκείνος ωστόσο που θα επέμβει στην καρδιά της έμπνευσής του παρατηρώντας: «Ο ήρωάς σου ποτέ δεν θα μιλούσε έτσι», ή «Δεν έχεις αρκετούς μαύρους, κόκκινους, λευκούς, μπλε ήρωες σε αυτή τη σκηνή», αμφιβάλλω πολύ αν δικαιούται το μονοπώλιο της ευαισθησίας που σήμερα αποκτά νόμους και πρωτόκολλα.
Η επικονίαση στην τέχνη γίνεται με φυσικές μεθόδους, και όχι με ηθικές παρεμβάσεις.
*Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
