John Robertson
The Enlightenment.
A very short introduction
Oxford University Press, 2015,
σελ. 147, τιμή 7,99 στερλίνες

Η σειρά των «πολύ σύντομων εισαγωγών» του εκδοτικού οίκου του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης αριθμεί ήδη περισσότερους από δύο εκατοντάδες τίτλους και αποτελεί μια εξαιρετική συλλογή συνοπτικών ανασκοπήσεων κεντρικών ζητημάτων σε ολόκληρο το φάσμα του επιστητού, που αποβλέπουν να θεραπεύσουν τα μεγάλα χάσματα στη γενική παιδεία που διακρίνουν τις νεότερες ιδίως γενιές στην εποχή μας. Στη σειρά έρχεται τώρα να προστεθεί η πραγματικά εξαιρετική μονογραφία του John Robertson για τον Διαφωτισμό. Πρόκειται για κείμενο πραγματικά εντυπωσιακό για την περιεκτικότητα και την πληρότητά του, που παρά τη συντομία του δεν είναι απλουστευτικό ούτε σχηματικό στην παρουσίαση του θέματος. Πυκνό αλλά καθόλου δυσνόητο, το κείμενο του John Robertson προσφέρει μια ιδεώδη εισαγωγή σε ένα μεγάλο θέμα της ευρωπαϊκής παιδείας. Η γνωριμία με την ουσία και την ιστορικότητα του Διαφωτισμού όπως αναδύεται από τις σελίδες του Robertson προσφέρει ένα μάθημα αυτογνωσίας στον κόσμο της νεωτερικότητας.

Το θέμα παρουσιάζεται σε τέσσερις ενότητες που αναφέρονται στους ορισμούς και την ανέλιξη των σπουδών περί Διαφωτισμού· στην κριτική μελέτη του θρησκευτικού φαινομένου από την οποία αναδύθηκε ο Διαφωτισμός ως πνευματική στάση· στη μέριμνα των στοχαστών του Διαφωτισμού για τη βελτίωση της ανθρωπότητας· στη διαφώτιση της κοινής γνώμης, και τέλος στην αντιμετώπιση του Διαφωτισμού στον φιλοσοφικό στοχασμό και στην ιστοριογραφία της νεωτερικότητας.
Το φάσμα των θεμάτων που ανακύπτουν στην επισκόπηση που επιχειρεί ο συγγραφέας με εγκυρότητα και εντυπωσιακή γνώση των πηγών, δεν μπορεί να παρουσιαστεί με επάρκεια εδώ. Θα περιοριστώ στην επισήμανση ορισμένων από τις πιο πρωτότυπες πτυχές της θεματολογίας του.
Μας υπενθυμίζει πολύ εύστοχα ο συγγραφέας ότι οι απαρχές του Διαφωτισμού μπορούν να ανιχνευθούν στην ιστορική κριτική τόσο της φυσικής όσο και της εξ αποκαλύψεως θρησκείας κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα. Πάνω σ’ αυτό το θεμέλιο οικοδομήθηκε η πολύπλευρη σχέση του νέου ορθολογισμού με το θρησκευτικό φαινόμενο, είτε η σχέση αυτή πήρε τη μορφή της ριζικής αμφισβήτησης των συμβατικών θρησκευτικών πεποιθήσεων όπως π.χ. στην πρωτοποριακή περίπτωση του Σπινόζα και άλλων που τον ακολούθησαν, είτε εκδηλώθηκε ως επιχειρηματολογία υπέρ της ανοχής των θρησκευτικών πεποιθήσεων ως θεμελιώδες και απαράγραπτο δικαίωμα του ατόμου, είτε ως σοβαρός προβληματισμός επί της αλληλεπίδρασης του ιερού και του πολιτικού στοιχείου. Μέσα στην πολυφωνία των σχετικών απόψεων ξεχωρίζει βέβαια η φωνή του ναπολιτάνου φιλοσόφου Giambattista Vico, ο οποίος τελείως προδρομικά δοκίμασε να επεξεργαστεί μια άλλη σχέση θρησκείας και κοινωνίας, συνδέοντας μια αντίληψη της «πολιτικής θεολογίας» που μελετά την εκδίπλωση της θείας πρόνοιας στην ιστορία με το αίτημα της αυτονόμησης της κοινωνίας τόσο από τη σφαίρα της φύσης όσο και από τη σφαίρα της θείας χάριτος.
Πολύ σημαντική είναι και η παρουσίαση του οικονομικού προβληματισμού που αναπτύχθηκε στους κόλπους του Διαφωτισμού ιδίως σε σχέση με το ποιος παραγωγικός τομέας, η γεωργία ή το εμπόριο, θα μπορούσε να συμβάλει αποτελεσματικότερα στη βελτίωση των προοπτικών της ανθρωπότητας προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης και της ευημερίας. Επί της αρχικής Φυσιοκρατικής επιχειρηματολογίας υπέρ της γεωργίας κατίσχυσε τελικά η θεωρία του David Hume και ιδίως του ιδρυτή της πολιτικής οικονομίας Adam Smith υπέρ του εμπορίου ως της οικονομικής εκδήλωσης της νεωτερικότητας η οποία εγγυάται τόσο την ανάπτυξη του πλούτου όσο και τη βελτίωση της θέσης των μη προνομιούχων μελών της κοινωνίας και την ελευθερία.
Ο συγγραφέας στρέφει επίσης την προσοχή του στην έννοια της «δημόσιας σφαίρας» και στη σημασία της ως πρίσματος για την ιστορική κατανόηση της σχέσης του Διαφωτισμού με την κοινωνία. Η δημόσια σφαίρα ως χώρος δράσης ανεξάρτητων σκεπτόμενων ατόμων διαμορφώθηκε με την εμφάνιση θεσμών κοινωνικότητας έξω από τον έλεγχο των κυβερνήσεων και των μοναρχικών αυλών. Τέτοιοι θεσμοί κοινωνικότητας υπήρξαν τα καφενεία, οι τεκτονικές στοές, τα φιλολογικά σαλόνια και οι κινήσεις θρησκευτικής διαφωνίας. Με αυτούς τους θεσμούς και την ενίσχυση της έντυπης έκφρασης διαμορφώθηκαν οι μηχανισμοί ωρίμανσης και διάδοσης των ιδεών του Διαφωτισμού που τελικά λειτούργησαν με ποικίλους και αντιφατικούς τρόπους κατά την εποχή των Επαναστάσεων του τέλους του δεκάτου ογδόου αιώνα. Μερικές από τις πιο ενδιαφέρουσες σελίδες του βιβλίου αναφέρονται στη σχέση Διαφωτισμού και επανάστασης.
Σε μια εποχή που στη χώρα μας, μέσα σε όλα τα άλλα παράδοξα που συμβαίνουν γύρω μας, και η μελέτη του Διαφωτισμού φαίνεται να περνά στα χέρια των εχθρών των αξιών της νεωτερικότητας και της ελευθερίας που εκείνος αντιπροσωπεύει, καλό και χρήσιμο θα ήταν να διαβαστεί προσεκτικά το βιβλίο του John Robertson. Ο εκδότης που θα αποφασίσει να το μεταφράσει στα ελληνικά θα προσφέρει μια ουσιώδη υπηρεσία στην παιδεία της χώρας.
Ο κ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ