Η επιστήμη του διαλογισμού

Σκοτάδι. Bρίσκομαι σε μια ξαπλωτή καρέκλα τυλιγμένη με μια κουβέρτα. Τα μάτια μου είναι κλειστά. Τα πόδια μου πατούν σε ένα στρογγυλό μαξιλάρι, η πλάτη μου ακουμπά σε ένα τετράγωνο λεπτό στρώμα, χαλάω την τέλεια ακινησία μόνο όταν με πιάνει o καταραμένος σπαστικός βήχας που με κατατρύχει όλη την εβδομάδα. Βρίσκομαι σε έναν κύκλο με άλλους 30 ανθρώπους, οι περισσότεροι σε καρέκλες όπως η δική μου, κάποιοι ξαπλωμένοι κατάχαμα, όλοι τυλιγμένοι με κουβέρτες, ακίνητοι, με τα μάτια κλειστά. Ακούω τη φωνή του δασκάλου, αργόσυρτη και μειλίχια, να υπενθυμίζει ότι τα κινητά δεν πρέπει απλώς να είναι στο αθόρυβο, αλλά τελείως κλειστά. Ο διαλογισμός αρχίζει. Ο δάσκαλος μας προτρέπει να εντοπίσουμε τα κενά, πρώτα ανάμεσα στις αναπνοές μας και ύστερα ανάμεσα στις σκέψεις μας.

Προσπαθώ να χαλαρώσω, να εντοπίσω τα αναθεματισμένα κενά και να αφεθώ σε έναν ανεμοστρόβιλο ετερόκλητων σκέψεων, μεταξύ των οποίων και η πιο ποταπή «Να μην ξεχάσω να ξεπαγώσω το κοτόπουλο για αύριο το πρωί». Καλούμαι να παρατηρήσω τις σκέψεις μου, όχι να ταυτίζομαι με αυτές. Δεν έχω ιδέα αν τα καταφέρνω. Στα πρώτα δέκα λεπτά ακούω αριστερά μου ένα ηχηρό ροχαλητό. Επιτρέπεται, λένε, να κοιμηθείς, και εγώ είμαι βέβαιη ότι κάποια στιγμή τον «κλέβω» για κανένα δεκάλεπτο. Οι οδηγίες σιγά σιγά αραιώνουν (έχω καταφέρει, όμως, να φέρω την αναπνοή μου 30 εκατοστά μπροστά από την καρδιά μου;) και μένω αναπάντεχα μόνη με τον εαυτό μου και έναν κύκλο από 30 σκεπασμένους αγνώστους. Ανοίγοντας έπειτα από μιάμιση ώρα τα μάτια μου, νιώθω όπως όταν έχεις αποκοιμηθεί βράδυ μέσα στο αεροπλάνο και ξυπνάς ανάμεσα σε ημιναρκωμένους συνεπιβάτες. Νιώθω ωστόσο και μια περίεργης χροιάς ξεκούραση, μου έχει περάσει και ένας πόνος στη μέση που είχα όλη μέρα. Προσπαθώ να καταλάβω τι ακριβώς διημείφθη μέσα στο σκοτεινό δωμάτιο και στο μυαλό μου. Μου είναι αδύνατο να το περιγράψω με λόγια. Οπως θα μου το συνοψίσει αργότερα ο δάσκαλος, ήταν μια «εμπειρία χωρίς όνομα».

Ο διαλογισμός δεν παραπέμπει πλέον σε μάντρα, γενειοφόρους γέροντες μέσα σε δάση και αμφιβόλου καθαριότητας ιπτάμενους γιόγκι. Οι επιστήμονες τον μελετούν. Οι γιατροί τον συνιστούν. Ηδη από το 2003, που το αμερικανικό «Τime» φιλοξενούσε εκτενές άρθρο με τίτλο «H επιστήμη του διαλογισμού», οι ενήλικοι Αμερικανοί που τον ασκούσαν καθημερινά έφθαναν τα 10 εκατομμύρια. Σήμερα έχουν αγγίξει τα 20 εκατ., με τους Ευρωπαίους να ακολουθούν, αρκετά πιο πίσω. Αρκετοί πλέον επιδίδονται στον λεγόμενο «mindful meditation» ή «mindfulness» (σε ελεύθερη απόδοση, «ολοκληρωτική προσοχή»), που στοχεύει στην αποταύτιση του μυαλού από τη σκέψη.

Επιπλέον, δεν χρειάζεσαι πια να είσαι «new age» φρικιό, να περιφέρεσαι με κρυστάλλινες μπάλες και να ξέρεις τι κουβέντιαζαν το 1968 οι Beatles με τον γκουρού τους τον Μαχαρίσι. Ο διαλογισμός είναι πλέον ένα προσιτό πνευματικό ιδίωμα, εντελώς απαλλαγμένο από το ιστορικοθρησκευτικό του κέλυφος, δεν χρειάζεται καμία δεξιότητα και καμία φυσική κατάσταση, ενώ μπορείς να το δοκιμάσεις και μόνος μέσα στο σαλόνι σου (ή σε σάιτ όπως το www.headspace.com). Είναι ένα είδος «εκγύμνασης του μυαλού», ένας τρόπος για την επίτευξη μιας βαθύτερης συνειδητότητας, μια διασταύρωση ανατολικού μυστικισμού και δυτικής επιστήμης (σημειωτέον ότι το 2002 ο Δαλάι Λάμα και μια στρατιά θιβετιανών καλόγερων συναντήθηκαν στην Νταραμσάλα της Ινδίας με δυτικοτραφείς ψυχολόγους και νευροεπιστήμονες για να μελετηθεί εις βάθος, ακόμη και με μαγνητικούς τομογράφους, ο εγκέφαλος του διαλογιζομένου).

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι πρώτες επιστημονικές έρευνες ξεκίνησαν ήδη από το 1967. Ο δρ Χέρμπερτ Μπένσον, καθηγητής Ιατρικής στο Χάρβαρντ, περίμενε ως αργά το βράδυ (φοβούμενος ότι θα προκαλέσει τη χλεύη) για να τρυπώσει μέσα στο εργαστήριό του 36 επιδιδόμενους στον υπερβατικό διαλογισμό και να τους μελετήσει. Διαπίστωσε ότι κατά τη διάρκεια του διαλογισμού χρησιμοποιούσαν 17% λιγότερο οξυγόνο, είχαν τρεις καρδιακούς παλμούς λιγότερους το λεπτό, ενώ σημείωναν αύξηση των εγκεφαλικών κυμάτων Θήτα (τα οποία εμφανίζονται λίγο πριν από τον ύπνο), χωρίς όμως να γλιστρούν στο μοτίβο των εγκεφαλικών κυμάτων του ύπνου. Στο μπεστ σέλερ του «The Relaxation Response» ο δρ Μπένσον καταθέτει: «Αυτό που έκανα όλο κι όλο είναι να δώσω μια επιστημονική εξήγηση σε τεχνικές που οι άνθρωποι εφαρμόζουν εδώ και χιλιάδες χρόνια».

Σήμερα, όλο και περισσότερες έρευνες καταδεικνύουν ότι ο διαλογισμός ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα, ρυθμίζει την αρτηριακή πίεση, βοηθά στη συγκέντρωση, μειώνει τον κίνδυνο καρδιακής προσβολής, βοηθά στην επαναφόρτιση του εγκεφάλου για την αντιμετώπιση του στρες, αλλά και εθισμών (ναρκωτικά, αλκοόλ, κάπνισμα), ενισχύει τις σχολικές επιδόσεις κ.ο.κ. Ακόμη και οι πιο κυνικοί σκεπτικιστές δεν μπορούν να αγνοήσουν ότι χρησιμοποιείται εκτεταμένα, για παράδειγμα, σε φυλακές και μεγάλα αντικαρκινικά κέντρα. Οπως γράφει σε πρόσφατο τεύχος του το «Scientific American»: «Πρέπει να αντιληφθείς τη «mindfulness», αλλά και όλους τους διαλογισμούς, σαν νοητικές ικανότητες οι οποίες σου επιτρέπουν να ελέγχεις τα συναισθήματα και να πλάθεις την επίδραση που έχουν τα εξωτερικά γεγονότα. Αυτές οι ικανότητες δεν είναι μαγικές, εκτός του κόσμου τούτου, υπερβατικές. Μπορείς να τις μάθεις με εντατική εξάσκηση…». «Είναι ένας τρόπος να εξοικειωθείς με το μυαλό σου» συνοψίζει εσχάτως στο «Atlantic» η δρ Κάθριν Μακ Λιν, ψυχολόγος στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Τζονς Χόπκινς.

«Φέρτε την αναπνοή σας στην άκρη της μύτης σας». Ακόμη και στην καρδιά της Silicon Valley ο διαλογισμός είναι το νέο γκόσπελ. Στη γνωστή για την «εναλλακτική μεταχείριση» του ανθρώπινου δυναμικού της Google, οι εργαζόμενοι δεν δελεάζονται πλέον με μασέρ και αυτόματα σκούτερ Segway. Πάνω από 1.000 συρρέουν κάθε τόσο σε μια αχνά φωτισμένη αίθουσα προκειμένου να παρακολουθήσουν ένα μάθημα διαλογισμού από τον δασκάλο Τσάντε-Μενγκ Ταν, στο πλαίσιο του σεμιναρίου «Search Inside Yourself». Αλλοι 400 βρίσκονται στη λίστα αναμονής για έτερα ενδοσκοπικά σεμινάρια όπως το «Neural Self Hacking», ενώ πολλοί τρελαίνονται για τα διμηνιαία «mindful lunches» που καθιερώθηκαν από το 2011 όταν ο περιώνυμος ζεν μοναχός Θιν Νατ Χαν επισκέφθηκε την Google: γεύματα σε συνθήκες απόλυτης σιωπής που διακόπτονται από μονότονα κουδουνάκια. Το αυτό και για τις Twitter και Facebook. Πάνω από 1.700 άτομα συμμετείχαν τον περασμένο χειμώνα στο συνέδριο «Wisdom 2.0» στο Σαν Φρανσίσκο προκειμένου να απολαύσουν ανώτερα στελέχη των Linkedln, Cisco και Ford σε στάση λωτού. Και το επόμενο στη σειρά «Wisdom 2.0» (14 -17 Φεβρουαρίου 2014) αναμένεται να είναι sold out.

Εννοείται ότι αυτός ο ξαφνικός εναγκαλισμός ανατολικού τύπου πρακτικών δεν έχει να κάνει με κάποια μυστηριώδη πνευματική αφύπνιση του κωλοπετσωμένου δυτικού μπίζνεσμαν. Στόχος στις πολυεθνικές δεν είναι η εξερεύνηση του βένθους της συνειδητότητας αλλά η αντιμετώπιση του στρες, η αύξηση της παραγωγικότητας, η καλλιέργεια της συναισθηματικής νοημοσύνης, η επικέντρωση στο τώρα, η εκγύμναση του εγκεφάλου και «το ανακάτεμα αυτής της χημικής σούπας μέσα του». «Τα παλιά μου όπλα –το μπέρμπον και το τσίζμπεργκερ –απλώς δεν δούλευαν πια» εκμυστηρεύτηκε ο Μπιλ Ντουέιν, μηχανικός της Google, στον δημοσιογράφο Νόα Σάχτμαν (για το πρόσφατο άρθρο του στο βρετανικό «Wired»). Σημειωτέον, ουδείς φαίνεται να δίνει την παραμικρή σημασία στο αν το απάνθρωπο ανταγωνιστικό περιβάλλον των εταιρικών κολοσσών συνάδει με ένα πνευματικό ιδίωμα που στοχεύει στον καλύτερο σου εαυτό.

Βασικό ατού για το μέχρι τα μπούνια αθεϊστικό corporate «κοινόβιο» είναι ότι ο διαλογισμός έχει απαλλαγεί πλέον από το αποκρυφιστικό αμπαλάζ του αλλά και από τις «χίπικες» καταβολές του. Ενδύεται πλέον τον απελευθερωτικό μανδύα των νευροεπιστημών και της αναπτυξιακής βιολογίας. Για τα υψηλόβαθμα στελέχη δεν είναι το εισιτήριο για τη νιρβάνα, είναι η νέα καφεΐνη. Οπως ανέφερε προσφάτως στους «Financial Times» ο Ρέι Ντάλιο, ιδρυτής της Bridgewater: «Αυτό που κάνω δεν έχει καμία σχέση με οιαδήποτε θρησκεία. Το βλέπω σαν μια ψυχολογική άσκηση… Εξασκώ τον διαλογισμό με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που θα γύμναζα το σώμα μου». Μεταξύ των φανατικών του είδους πλείστοι «μεγαλοκαρχαρίες», όπως ο Σον Χέιγκαν, επικεφαλής νομικός σύμβουλος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, ο λόρδος Μάινερς, πρώην πρόεδρος της Marks & Spencer, και ο Φίλιπ Χίλντεμπραντ, αντιπρόεδρος της BlackRock.

Στην Ελλάδα η μόδα λανσαρίστηκε κυρίως στα τέλη της δεκαετίας του ’90 (αν και από τη δεκαετία του ’60 είχαν ξεπηδήσει ομάδες θιβετιανών διαλογισμών). Οπως συμβαίνει με τις περισσότερες εναλλακτικές τεχνικές, το τοπίο φαντάζει μάλλον ομιχλώδες, με την ομπρέλα του διαλογισμού να αγκαλιάζει πολλά αντιφατικά και ετερόκλητα ρεύματα, σχολές, φιλοσοφίες, τεχνικές. Τσιγκόνγκ, βιπάσανα, μοντέρνος διαλογισμός, διαλογισμός Κουνταλίνι, περιπατητικός διαλογισμός, Νο Mind. Εκτός από τα παραρτήματα παραδοσιακών σχολών διαλογισμού ανατολικής προέλευσης (με διαπιστευμένους «δασκάλους» στην Ελλάδα), υπάρχουν και οι πιο ανεξάρτητες σχολές, η δυνατότητα συμμετοχής σε δεκαήμερους μαραθωνίους (12 ώρες διαλογισμού ημερησίως σε θέρετρα «κοινοβιακού» χαρακτήρα, λόγου χάρη στην Κρήτη ή την Εύβοια), διαλογισμός για παιδιά (από 5 ετών) κ.ο.κ. Και όπως, βέβαια, όλες οι εναλλακτικές «πρακτικές» στην Ελλάδα, δημιουργούν ενίοτε αλλεργικές αντιδράσεις στην επίσημη Εκκλησία (τον περασμένο Ιούνιο ο Μητροπολίτης Χίου κ. Μάρκος θεώρησε ακόμη και την ευρέως διαδεδομένη γιόγκα «ασυμβίβαστη με τη ζωή των χριστιανών», καθ’ ότι «αποτελεί ανθρωποκεντρική προσπάθεια αυτολύτρωσης μέσω τεχνικών και ασκήσεων»).

Τι λόγο πρέπει να έχει κάποιος για να ξεκινήσει διαλογισμό; «Δεν υπάρχει λάθος στόχος» λέει στο BΗmagazino ο Γιώργος Παυλίδης, υπεύθυνος (μαζί με την Ανατολή Καραμανίδου) του Choros Center, σχολής Tai Chi Chuan και διαλογισμού Time Therapy. «Ο καθένας έχει τον δικό του. Κάποιοι αναζητούν έναν χώρο σαν καταφύγιο, για να χαλαρώσουν, κάτι ιδιαίτερα συχνό τώρα με την κρίση. Αλλοι δεν ενδιαφέρονται να κάνουν ψυχοθεραπεία, αλλά νιώθουν ότι κάτι μέσα τους δεν πάει καλά και αναζητούν μια άλλη προσέγγιση. Αλλοι είναι πραγματικά πνευματικοί αναζητητές… Στην πορεία, βέβαια, μαθαίνει κανείς να ζει όλο και περισσότερο στο παρόν, προσεγγίζοντας με διαφορετικό τρόπο τους στόχους του».

Οσο για την ανθρωπογεωγραφία των εγχώριων meditators, σύμφωνα με τον κ. Παυλίδη, «έρχονται άνθρωποι κάθε ηλικίας (από 18 μέχρι 80 ετών) και όλων των επαγγελμάτων, εργάτες, δάσκαλοι, ψυχοθεραπευτές, καλλιτέχνες, γιατροί… Οι διανοούμενοι συχνά δυσκολεύονται γιατί πρέπει να κάνουν ένα βήμα μετά τη σκέψη. Το ίδιο και εκείνοι που γυμνάζονται εντατικά, επειδή είναι πολύ δεσμευμένοι από τη σωματική τους ενέργεια. Θα υπάρξουν και αυτοί που είναι τελείως αρνητικοί και θέλουν να φύγουν. Επειδή είναι κάτι που δεν περιγράφεται, κάποιοι το θεωρούν χάσιμο χρόνου: «Aφού δεν ξέρω τι έγινε, τότε γιατί να το κάνω;». Αλλοι ενοχλούνται επειδή συχνά βγαίνουν στην επιφάνεια ανεπιθύμητες πτυχές του εαυτού τους, εμπειρίες θαμμένες, συναισθήματα που νόμιζαν ότι δεν έχουν… Μόνο ένα 5%-10% από αυτούς που έρχονται να δοκιμάσουν συνεχίζουν τελικά. Το σημαντικότερο είναι να έχεις τη φλόγα και το πάθος να παραμείνεις σε αυτόν τον δρόμο».

Και τι γίνεται αν πας σε έναν ομαδικό διαλογισμό και αντί για μια βαθύτερη συνειδητότητα χαζεύεις στο ταβάνι και κοροϊδεύεις από μέσα σου; «Ακόμη και αυτό το «χαζεύω στο ταβάνι και κοροϊδεύω από μέσα μου» φέρνει μια ενέργεια που πλάθεται με όλες τις άλλες ενέργειες στον χώρο» απαντά ο κ. Παυλίδης. «Με την ενέργεια κάποιου που είναι λυπημένος γιατί την επόμενη μέρα θα κάνει εγχείρηση η γυναίκα του, με την ενέργεια εκείνου που απολύθηκε, με την ενέργεια του άλλου που είναι έξαλλος γιατί λίγο πριν τον «έκλεισε» ένας ταξιτζής, με εκείνου που είναι χαρούμενος χωρίς να ξέρει τον λόγο. Ολες αυτές οι ενέργειες ανακατεύονται και τις παρατηρούμε, καμία δεν είναι περιττή. Αυτή η κοινή συνάντηση είναι που μεταμορφώνει την ενέργεια. Και έτσι φεύγει ο ένας και λέει «ξεκουράστηκα», ενώ κάποιος άλλος λέει «κάτι έγινε»…».

«Κάθε φορά είναι ένα ταξίδι το οποίο δεν ξέρεις ποτέ πού θα σε οδηγήσει» λέει η 43χρονη Γ.Π., ηθοποιός που εδώ και έναν χρόνο πηγαίνει σε εβδομαδιαίο μάθημα ομαδικού διαλογισμού στο κέντρο της Αθήνας. «Κάποιοι το συγκρίνουν με τα ναρκωτικά. Είναι σαν να πέφτεις στο κενό. Δεν υπάρχει σωστό και λάθος. Κάποιες φορές δεν μπορούσα να μπω στη διαδικασία, μου ήταν αφόρητη η ακινησία, βαριόμουν. Η πιο συγκλονιστική φορά ήταν όταν είχα μια εμπειρία θανάτου. Ηταν εξαιρετικά ευχάριστη! Είχα μια αίσθηση απόλυτης γαλήνης, χωρίς καθόλου να φοβάμαι».

«Είναι κάτι που ο καθένας μπορεί να κάνει» καταθέτει η Ιζαμπέλλα Παλάσκα, με μακρά ενασχόληση με εναλλακτικές ενεργειακές πρακτικές (όπως ο φωτοβελονισμός) στην Ελλάδα και στις ΗΠΑ: «Ο διαλογισμός είναι κομμάτι της καθημερινής ζωής, δεν χρειάζεται να πηγαίνεις σε σχολή. Εγώ προτιμώ τους μικρούς διαλογισμούς στο σπίτι, πέντε λεπτά το πρωί, προτού ακόμη σηκωθώ, και πέντε λεπτά το βράδυ. Απλώς παίρνω ισόρρυθμες αναπνοές, πιάνω την καρδιά μου, αφήνω τις σκέψεις να καταλαγιάσουν». Ενίοτε ο διαλογισμός, ή έστω κάποια από τις πλείστες τεχνικές που σε προετοιμάζουν για αυτόν, μπορεί να λειτουργήσει ως ασπίδα προστασίας απέναντι σε μια τοξική καθημερινότητα: «Θυμάμαι μια φορά στο αεροπλάνο, σε μια υπερατλαντική πτήση, ήταν μια υστερική και ανυπόφορη συνεπιβάτιδα…» λέει γελώντας η κυρία Παλάσκα. «Δεν μπορούσε να σταματήσει να μιλάει. Δεν άντεχα άλλο. Σηκώθηκα, πήγα στην τουαλέτα, έβαλα το «Οccupied» και έκλεισα τα μάτια. Οταν βγήκα έπειτα από ένα τέταρτο, η αεροσυνοδός με ρώτησε: «Είστε καλά;». Της απάντησα: «Ποτέ δεν ήμουν καλύτερα»».

Και ποια τα απτά οφέλη από κάτι τόσο απροσδιόριστο και αφηρημένο; «Αν έχεις συγκεκριμένες προσδοκίες, παγιδεύεσαι» υπογραμμίζει ο 42χρονος ρεφλεξολόγος Μιχάλης Τσικριτέας που κάνει έξι χρόνια διαλογισμό. «Κάποιοι νομίζουν ότι θα απαλλαγούν ως διά μαγείας από τα προβλήματά τους. Και όμως, δεν μπορείς να το αναλύσεις, γιατί μπαίνεις σε χωράφια που η λογική έχει περιορισμένη εφαρμογή. Επειτα από κάθε μάθημα νιώθω σαν κάτι να έχει «ανοίξει». Με έχει βοηθήσει στο να επικοινωνώ, έχει αμβλύνει την κριτική ματιά μου απέναντι στους άλλους».

Κάπως έτσι περιγράφει τα οφέλη από τη δική του «ένδον κατάδυση» ο αμερικανός σκηνοθέτης Ντέιβιντ Λιντς στο βιβλίο του για τον υπερβατικό διαλογισμό «Κυνηγώντας το μεγάλο ψάρι –Διαλογισμός, συνειδητότητα και δημιουργικότητα» (εκδ. Πατάκη): «Συχνά ξεσπούσα τον θυμό μου στην πρώτη μου γυναίκα. Επειτα από δύο εβδομάδες διαλογισμού, ήρθε και μου είπε: «Τι συμβαίνει;». Εμεινα για λίγο σιωπηλός και μετά ρώτησα: «Τι εννοείς;». Εκείνη απάντησε: «Πού πήγε ο θυμός;»». Εννοείται ότι η αμερικανική σόουμπιζ έχει ενδώσει στην επιστήμη της επίγνωσης: Ρίτσαρντ Γκιρ, Χέδερ Γκράχαμ, Γκόλντι Χόουν, Eβα Μέντες, Τζεφ Μπρίτζες. Ακόμη και η Χίλαρι Κλίντον έχει φλερτάρει με την ιδέα, ενώ το ζεύγος Γκορ δηλώνει εδώ και χρόνια φαν. «Αμφότεροι πιστεύουμε στην τακτική προσευχή και συχνά προσευχόμαστε μαζί» έλεγε το 2003 στο «Time» ο παρ’ ολίγον πλανητάρχης. «Ομως ο διαλογισμός –ο οποίος διαφοροποιείται εντελώς από την προσευχή –είναι κάτι που θα συνιστούσα ανεπιφύλακτα».

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 20 Οκτωβρίου 2013