Ετος 1541 σε μια μικρή πόλη της Ιταλίας, το Αρέτσο. Σε έναν χαμηλό λόφο κοντά στην εκκλησία του Σαν Λορέντσο εργάτες σκάβουν για να ανοίξουν ένα πηγάδι. Το πρώτο που συναντούν ύστερα από ενάμισι μέτρο είναι ένα αρχαίο δάπεδο με όμορφα, λεπτοδουλεμένα μωσαϊκά, όμοιο με πολλά άλλα που βρίσκονταν κάτω από την πόλη τους. Κανένα ενδιαφέρον. Σύντομα όμως σκοντάφτουν σε σκληρή επιφάνεια. Ενα χάλκινο άγαλμα αρχίζει να βγαίνει μέσα από το χώμα. Και αυτή τη φορά οι άνθρωποι εντυπωσιάζονται καθώς η μορφή μιας θεάς έρχεται στο φως κατευθείαν από το παρελθόν. Εχει ύψος 1,50 μ., είναι εξαιρετικής τέχνης και, παρ΄ ότι της λείπει το δεξί χέρι και ορισμένα άλλα τμήματα, το πανέμορφο πρόσωπό της μαγεύει με την εκφραστικότητα και τη ζωντάνια του.
Αυτή είναι η παραδοσιακή αρχή της ιστορίας που οδήγησε στην ανακάλυψη ενός σπουδαίου αρχαίου αγάλματος: της Αθηνάς του Αρέτσο. Αιώνες μετά και αφού η Αθηνά θα έχει υποστεί διάφορες επεμβάσεις, θα έχει προβληματίσει ως προς την προέλευση και τη χρονολόγησή της και ακόμη θα έχει αλλάξει ιδιοκτήτες και σπίτια, έρχεται στην Αθήνα. Επισκέπτρια στον τόπο καταγωγής της για να θαυμάσει και να τη θαυμάσουν. Θα τη φιλοξενήσει από τις 18 Νοεμβρίου το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στο πλαίσιο της συνεργασίας του με το Αρχαιολογικό Μουσείο της Φλωρεντίας.
Μόλις το 2008 ολοκληρώθηκε η συντήρηση του αγάλματος, που διήρκεσε εννέα χρόνια. Η αιτία βρίσκεται στις περιπέτειες της Αθηνάς οι οποίες ξετυλίγονται σαν αστυνομικό μυ θιστόρημα που αφηγείται ο διευθυντής του μουσείου κ. Νίκος Σταμπολίδης.
Εναν χρόνο μετά την αποκάλυψή του, το 1542, το άγαλμα μεταφέρθηκε στη Φλωρεντία και περιήλθε στην ιδιωτική συλλογή του δούκα Κόζιμο Α΄ των Μεδίκων. Επιθυμία του ήταν να διακοσμήσει το γραφείο του στο Παλάτσο Βέκιο και έτσι η Αθηνά στριμώχθηκε σε ένα μάλλον μικρό δωμάτιο μαζί άλλα έργα τέχνης: μινιατούρες, πολύτιμους λίθους, μετάλλια και μικρά χάλκινα αγάλματα, ετρουσκικά και ρωμαϊκά. Για τους Λατίνους ήταν η δική τους θεά Αθηνά, η Μινέρβα.
Το χέρι
Εναν αιώνα αργότερα, το 1676, το άγαλμα μεταφέρεται στην Πινακοθήκη των Ουφίτσι και στα χρόνια που ακολουθούν πολλοί, όπως φαίνεται από τις σημειώσεις που υπάρχουν στα ευρετήρια της Πινακοθήκης αλλά και από σχέδια και χαρακτικά των αρχών του 18ου αιώνα, θα επιχειρήσουν να αποκαταστήσουν τα ελλείποντα μέρη του: ένα μεγάλο τμήμα στο κάτω μέρος της πίσω όψης, ένα τμήμα από το φίδι που επέστεφε το κράνος της και κυρίως το χέρι.
Τελευταία και πιο γνωστή επέμβαση ήταν αυτή που έκανε το 1785 ο Φραντσέσκο Καραντόρι, ο οποίος εκτός των άλλων χύτευσε και ένα δεξί χέρι σε προτεταμένη στάση. Είναι γνωστό άλλωστε ότι πολλοί καλλιτέχνες εκείνη την εποχή επιδίδονταν σε προσθήκες και μετατροπές των αρχαίων αγαλμάτων είτε με κομμάτια από άλλα αρχαία είτε με νέα. Και αυτό χωρίς να θεωρείται καλλιτεχνικό αδίκημα, κάθε άλλο μάλιστα, αφού υπήρχε πελατεία γι΄ αυτά τα νόθα έργα.
Για περισσότερο από 200 χρόνια το άγαλμα διατήρησε αυτή τη μορφή με τη βεβαιότητα ότι πρόκειται για ένα ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου μ.Χ. αιώνα. Ωσπου το 2000 η Εφορεία Αρχαιοτήτων της Τοσκάνης και το Κέντρο Συντήρησης αναλαμβάνουν να εξετάσουν την Αθηνά σε βάθος. «Τότε μόνο διαπιστώθηκε ότι τα κενά είχαν συμπληρωθεί από υδρόφιλα υλικά που ευνοούσαν την υγρασία και κατέστρεφαν τον χαλκό,ενώ το εσωτερικό ξύλινο στήριγμα επάνω στο οποίο είχαν καρφωθεί τα μέρη του αγάλματος ήταν σαρακοφαγωμένο!» λέει ο κ. Σταμπολίδης.
Η έκπληξη
Σιδερένιοι σύνδεσμοι και καρφιά που είχαν σκουριάσει, γύψος και στόκος που είχαν αλλοιωθεί, στρώματα κεριού και βερνικιών που είχαν καλύψει την επιφάνεια του γλυπτού, όλα αφαιρέθηκαν. Και η επανασυναρμολό γηση του αγάλματος έφερε την έκπληξη. Γιατί η κλίση του κεφαλιού είναι πλέον διαφορετική και το πρόσθετο χέρι δεν ταιριάζει στο γλυπτό. Αλλά δεν είναι τα μόνα.
Η μελέτη των τεχνικών κατασκευής έδειξε ένα εκλεπτυσμένο έργο φιλοτεχνημένο από κράμα χαλκού χωρίς μόλυβδο, με ομοιομορφία στο πάχος και εξαιρετικά ακριβή χύτευση των επί μέρους τμημάτων του.
«Η Αθηνά από το Αρέτσο αποτελεί χωρίς καμία αμφιβολία την εξέλιξη του αγαλματικού τύπου της Αθηνάς του Βεσκοβάλι (περί το 330 π.Χ.) και επομένως πρόκειται για ένα πρωτότυπο έργο που χυτεύθηκε σε κάποιο ελληνικό εργαστήριο στις αρχές του 3ου π.Χ.αιώνα, δηλαδή περί το 300-280 π.Χ.» λέει ο κ. Σταμπολίδης. Το ερώτημα ωστόσο πώς αυτό το άγαλμα βρέθηκε στο Αρέτσο δεν μπορεί να απαντηθεί, αν και το πιθανότερο είναι ότι ακολούθησε τη μοίρα πολλών ακόμη έργων τέχνης που μεταφέρθηκαν από τις κατακτημένες από τους Ρωμαίους ελληνικές επαρχίες στην Ιταλία.
Με την Αθηνά πάντως εγκαινιάζεται ο θεσμός των «Αναπάντεχων επισκέψεων» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, που επιφυλάσσει και άλλες εκπλήξεις στο μέλλον. Η Αθήνα πάντως αποτελεί για την Αθηνά τον δεύτερο σταθμό της περιοδείας της ανά τον κόσμο, με πρώτο το Τόκιο. Μαζί της έρχεται και το αντίγραφο του αγάλματος όπως ήταν προ της συντήρησης.
Η ΘΕΑ ΜΕ ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ
Αθηνά Πρόμαχος (465-450 π.Χ.).Πρόκειται για τη «μεγάλη χαλκή Αθηνά»,όπως λεγόταν,έργο του Φειδία,που αφιερώθηκε στην προστάτιδα της πόλης.Για την εκτέλεση του έργου οι Αθηναίοι διέθεσαν δεκάτη (1/10) από τα λάφυρα της νίκης στον Μαραθώνα το 490 π.Χ.Λόγω του ύψους της,εννέα μέτρα,ήταν ορατή από τη θάλασσα προξενώντας δέος και τρόμο.Το 465 μ.Χ.το άγαλμα μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και χάθηκε.
Αθηνά Παρθένος ή Αθηνά της Βαρβακείου,επειδή βρέθηκε το 1880 κοντά στη Βαρβάκειο Σχολή.Εργο του Φειδία και αυτό, από πεντελικό μάρμαρο,ήταν αντίγραφο του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς που βρισκόταν στον Παρθενώνα.Ολα τα σύμβολα της θεάς βρίσκονται σε αυτό το άγαλμα: η αιγίδα με την κεφαλή της Μέδουσας σκεπασμένη με λέπια,τα φίδια ακόμη και στους καρπούς των χεριών αντί για κοσμήματα,η περικεφαλαία που τη στολίζουν άλογα,η ασπίδα και στο χέρι πιθανώς μια Νίκη που πετάει.Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο βρίσκεται το πλησιέστερο ρωμαϊκό αντίγραφο του αγάλματος.
Αθηνά Λημνία, αφιέρωμα των κληρούχων της Λήμνου.Χάλκινη κι αυτή,φημιζόταν για το κάλλος του προσώπου,τις θαυμάσιες αναλογίες των χαρακτηριστικών και την αυστηρή πνευματική της έκφραση. Κρατούσε το δόρυ,είχε το κράνος στο χέρι και την ασπίδα λοξά στο στήθος.Εχει χαθεί.
Αθηνά Σκεπτομένη. Ανάγλυφο με τη θεά να έχει σκυμμένο το κεφάλι κοιτάζοντας προς μια στήλη που βρίσκεται μπροστά της και η οποία,σύμφωνα με τις υποθέσεις που έχουν διατυπωθεί,μπορεί να ήταν το ορόσημο του ιερού της ή μια επιτύμβια στήλη ή ένας κατάλογος λογαριασμών του ιερού της.Το ανάγλυφο χρονολογείται από τα πρώιμα κλασικά χρόνια (Μουσείο Ακρόπολης).
Ενα πορτρέτο από χαλκό
Το πρόσωπο της θεάς έχει ωραίο οβάλ σχήμα με στρογγυλό πιγούνι και χείλη μικρά και σαρκώδη,τονισμένα χρωματικά με ένα λεπτό φύλλο καθαρού χαλκού.Η μύτη της είναι λεπτή και μικρή και τα μεγάλα της μάτια ήταν ένθετα από ελεφαντόδοντο ή οστό,κάτι που υποθέτουν οι αρχαιολόγοι εξαιτίας ενός πολύ μικρού θραύσματος που βρέθηκε στην αριστερή κόγχη του οφθαλμού.Τα μαλλιά της είναι τραβηγμένα πίσω και δεμένα με έναν κρίκο,ενώ μπούκλες επιστέφουν το μέτωπο καθώς βγαίνουν κάτω από την περικεφαλαία. Η θεά στέκεται με το βάρος στηριγμένο στο δεξί της πόδι και φοράει σανδάλια με πλατφόρμες που μόλις φαίνονται κάτω από το μακρύ πέπλο της.Φέρει την αιγίδα στο στήθος με γοργόνειο στο κέντρο, το κράνος της είναι κορινθιακού τύπου.Είναι ήρεμη,δεν έχει επιθετική στάση ούτε κρατάει όπλα.Είναι μια Αθηνά σε καιρό ειρήνης.
ΠΟΤΕ & ΠΟΥ
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.«Η Αθηνά του Αρέτσο.Μία αναπάντεχη επίσκεψη».
Διάρκεια: 18 Νοεμβρίου- 22 Ιανουαρίου 2011.
