Το καλοκαίρι είναι η εποχή των θαλάσσιων σπορ και αυτό με οδήγησε στη σκέψη να αναφερθώ σήμερα σε ανάλογες δραστηριότητες κατά την αρχαιότητα. Ηδη στην επιφυλλίδα του Ιουλίου καταπιάστηκα με την κολύμβηση και τους κολυμβητικούς αγώνες στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, επισημαίνοντας ότι οι αρχαίοι Ελληνες δεν είχαν αναπτύξει τον θαλάσσιο αθλητισμό στο βαθμό που θα περιμέναμε. Κάποια εξαίρεση ωστόσο στη διαπίστωση αυτή αποτελούν οι αγώνες ταχύτητας και δεξιοτεχνίας πλοίων που φαίνεται ότι ήταν αρκετά διαδεδομένοι στην αρχαία Ελλάδα τουλάχιστον από τον 5ο αι. π.X. Επρόκειτο βασικά για κωπήλατα και ως επί το πλείστον πολεμικά πλοία.
H κάπως αισθητή παρουσία των αγώνων αυτών οφείλεται κυρίως στο ότι είχαν ενσωματωθεί στη στρατιωτική εκπαίδευση των νέων. Απαντώντας σε πόλεις-κράτη που η δύναμη και συγχρόνως η ασφάλειά τους εξαρτώνταν από τη θάλασσα και από την ύπαρξη αξιόμαχου στόλου. Μια τέτοια δύναμη ήταν η Αθήνα, που χάρις στο ναυτικό της έγινε θαλασσοκράτειρα και ηγήθηκε για αρκετά χρόνια, κατά τη διάρκεια κυρίως του 5ου αι. π.X., του ελληνικού κόσμου.
Και ενώ η ανδρεία συχνά προβάλλεται ως έμφυτη, η ναυτοσύνη απαιτεί οπωσδήποτε άσκηση. Χαρακτηριστικά είναι τα λεγόμενα του ίδιου του Περικλή όταν απευθύνεται στους συμπατριώτες του: «η ναυτική τέχνη… είναι δύσκολη και δεν επιδέχεται ερασιτεχνισμούς. Οσοι ασχολούνται μ’ αυτήν πρέπει να της αφοσιώνονται και να μην κάνουν τίποτε άλλο» (Θουκ. I 142 – μτφρ. A. Βλάχου). Πολύ αποκαλυπτικά είναι και τα όσα μας λέει ο Ξενοφώντας αναφερόμενος σε δραστηριότητες του Αθηναίου στρατηγού Ιφικράτη, γύρω στο 372 π.X.,: «πολλές φορές έβαζε το στόλο ν’ ανοιχτή από τη στεριά, αντίκρυ στο σημείο όπου έμελλε να γευματίση ή να δειπνήση το στράτευμα κατόπι τοποθετούσε τα πλοία με την πλώρη προς τη στεριά, κι όταν έδινε το σύνθημα, εκείνα συναγωνίζονταν ποιο θάφτανε πρώτο στην παραλία. Λογαριαζόταν μεγάλη επιτυχία για ένα πλήρωμα νάναι το πρώτο που θάβρισκε νερό κι όλα τ’ άλλα αναγκαία, και το πρώτο που θα γευμάτιζε· για κείνους που έφταναν τελευταίοι, πάλι, αποτελούσε μεγάλη τιμωρία και το ότι υστερούσαν σ’ όλα αυτά, και ότι έπρεπε να φύγουν ξανά ταυτόχρονα με τους άλλους όταν δινόταν το σύνθημα. Ετσι, ενώ οι πρώτοι τάκαναν όλα με άνεση, οι τελευταίοι βιάζονταν» (μτφρ. P. Ρούφου).
Ετσι δεν μας εκπλήσσει το γεγονός ότι αρκετές γιορτές της αρχαίας Αθήνας – ανάμεσά τους και σημαντικές, όπως τα Παναθήναια, η μεγαλύτερη γιορτή της – περιλάμβαναν στο πρόγραμμά τους «άμιλλα νεών». Εκτός από τα Παναθήναια, αγώνες πλοίων είχαμε στα Διισωτήρια και Μουνίχια στον Πειραιά, στα Αιάντια στη Σαλαμίνα, ενώ ένας τέτοιος αγώνας αναφέρεται και στο Σούνιο, προφανώς προς τιμήν του Ποσειδώνος. Ολοι αυτοί οι αγώνες διεξάγονταν κατά φυλές, επομένως μπορούσαν να πάρουν μέρος μόνον Αθηναίοι.
Από τα ελληνιστικά τουλάχιστον χρόνια οι διαγωνιζόμενοι, τις περισσότερες φορές, ήταν έφηβοι, δηλαδή νέοι στρατευμένοι από κάθε φυλή. Σε Παναθήναια των πρώτων δεκαετιών του 4ου αι. π.X. γνωρίζουμε ότι η νικητήρια φυλή στον αγώνα της «άμιλλας νεών», πήρε ως έπαθλο 300 δραχμές (όταν το μεροκάματο ήταν περίπου 1 δραχμή), τρεις ταύρους και έναν αριθμό δωρεάν γευμάτων. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι η αρχή πολλών από τους παραπάνω αγώνες είχε συσχετισθεί πιθανότατα σε μεταγενέστερες εποχές, με τη νίκη του ελληνικού στόλου στην περιώνυμη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Μια νίκη, στην οποία σημαντική συμβολή είχαν οι ίδιοι οι Αθηναίοι, κάτι που δεν κουράζονταν να το υπενθυμίζουν ακόμη και σε μεταγενέστερες εποχές.
Ακριβώς με τη νίκη στη Σαλαμίνα είχε συσχετισθεί και η «άμιλλα νεών που διεξαγόταν στα Μουνίχια, προς τιμήν της Αρτεμης Μουνιχίας, με πιθανή αφετηρία το λιμάνι του Πειραιά και τέρμα το σημερινό Τουρκολίμανο. Υπάρχουν μάλιστα κάποιες ενδείξεις ότι στα ελληνιστικά τουλάχιστον χρόνια οι αγώνες αυτοί γίνονταν με τα ιερά πλοία των Αθηναίων, όπως ήταν η Πάραλος και η Σαλαμινία. Επρόκειτο για εξαιρετικά γρήγορα πλοία που ήταν σε διαρκή επιφυλακή. Σε εμπόλεμες καταστάσεις αναλάμβαναν δύσκολες αποστολές, όπως ήταν η μεταφορά με ασφάλεια και ταχύτητα πολύτιμων μηνυμάτων, ενώ σε περίοδο ειρήνης, εκτός των άλλων, μετέφεραν επίσημες κρατικές αντιπροσωπείες.
Αγώνες ανάμεσα σε πλοία αναφέρονται και σε άλλες ελληνικές πόλεις εκτός της Αθήνας, π.χ. στην Ερμιόνη της Αργολίδος προς τιμήν του Διονύσου μελαναίγιδος ή, σε έκτακτες περιστάσεις, όπως π.χ. στους ταφικούς αγώνες που οργανώθηκαν το 374 π.X. στη Σαλαμίνα της Κύπρου κατά την ταφή του βασιλιά Ευαγόρα. Από τους πανελλήνιους αγώνες «άμιλλα νεών» απαντάται μόνο στα Ισθμια, κάτι που δικαιολογείται όχι μόνο επειδή το ιερό αυτό ήταν αφιερωμένο στον Ποσειδώνα, στο θεό της θάλασσας, αλλά και επειδή επρόκειτο για το μόνο από τα τέσσερα πανελλήνια ιερά που ήταν παραθαλάσσιο. Και ασφαλώς κάποιο ρόλο στην καθιέρωση των αγώνων αυτών έπαιξε και το ότι εδώ αφιέρωσε ο Ιάσων την Αργώ, το θρυλικό πλοίο των Αργοναυτών
Ο κ. Μιχάλης A. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
