Σε ολόκληρο το διάστημα λειτουργίας του το «κανάλι» δούλευε με άκρα μυστικότητα. Οι πρωταγωνιστές του, κυρίως οι Αμερικανοί, έπαιζαν μόνιμο κρυφτούλι με τον Τύπο, αλλά και με τον μηχανισμό του Στέιτ Ντιπάρτμεντ. «Οσο δεν είχαν πάρει χαμπάρι για την απευθείας επικοινωνία μας με τη Μόσχα, τα παιδιά (the guys) του Στέιτ Ντιπάρτμεντ έκαναν τη δουλειά τους όπως ήξεραν. Πρότειναν απόλυτα ρεαλιστικές προτάσεις, αποφεύγοντας να πάρουν οποιοδήποτε ρίσκο. Μόλις όμως κάποιοι απ’ αυτούς το ψυλλιάστηκαν, ότι δηλαδή λειτουργούσα σαν από μηχανής θεός (deus ex machina) στις σχέσεις μας με τη Μόσχα, άρχισαν να στέλνουν στο γραφείο μου κάθε λογής ιδέες και προτάσεις που ο νους και η φαντασία μπορούσαν να γεννήσουν» δηλώνει σήμερα ο Κίσινγκερ.


Ούτε τότε αλλά ούτε και σήμερα, που οι μυστικές συνομιλίες των δύο πρωταγωνιστών, του συμβούλου για θέματα εθνικής Ασφαλείας του Νίξον και μετέπειτα υπουργού Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ και του επί ένα τέταρτο του αιώνα, από εποχής Κένεντι, σοβιετικού πρεσβευτή στην Ουάσιγκτον Ανατόλι Ντομπρίνιν, έγιναν γνωστές υπάρχει κάποιος που αμφιβάλλει για το πόσο συνέβαλε στην προσέγγιση Λευκού Οίκου και Κρεμλίνου η χημεία που ένωνε τους δύο άνδρες. Το ίδιο βεβαίως θα μπορούσε να ειπωθεί και για τους Νίξον και Μπρέζνιεφ, κι ας συναντήθηκαν μόνο τέσσερις όλες κι όλες φορές στη ζωή τους. Μάλιστα, η πρώτη, όταν ο Νϊξον ήταν αντιπρόεδρος και είχε επισκεφθεί τη Μόσχα επί Χρουστσόφ στη διάρκεια της γνωστής μας από την τηλεμαχία της κουζίνας εμπορική έκθεση, είχε αφήσει ένα είδος πικρίας στον Μπρέζνιεφ που με έκδηλο παράπονο, αλλά παρ’ όλ’ αυτά διασκεδάζοντάς το, είχε πει στον Κίσινγκερ όταν ο τελευταίος είχε φτάσει μυστικά στη Μόσχα λίγες ημέρες πριν από την πρώτη επίσκεψη Νίξον στη σοβιετική πρωτεύουσα: «Δεν μου έδωσε καμία προσοχή τότε, ούτε καν με χαιρέτησε». Ο Μπρέζνιεφ, όπως θα δούμε παρακάτω, παρακολούθησε με συντριβή την περιπέτεια του Νίξον με το σκάνδαλο του Γουότεργκεϊτ και τον στήριξε ηθικά με έναν ανοίκειο στις ως τότε αμερικανοσοβιετικές σχέσεις τρόπο. Σε αυτήν, την άλλη εξίσου αθέατη έως πριν πλευρά, είναι που θα σταθούμε σήμερα.


Αρχίζοντας με τον Τύπο, μόνιμο εφιάλτη των δύο, Κίσινγκερ και Ντομπρίνιν, έκδηλη αναδύεται από την ανάγνωση των απομαγνητοφωνημένων κειμένων η αγωνία τους κάθε φορά για το πού θα συναντηθούν. Σε μία από τις συναντήσεις στις 18 Φεβρουαρίου του 1970, με θέμα την ετήσια προεδρική ομιλία Νίξον, στο απόμερο δωμάτιο του ισογείου του Λευκού Οίκου που χρησίμευε και ως βιβλιοθήκη του προεδρικού μεγάρου, μακριά από τα βλέμματα όλων, και κυρίως των δημοσιογράφων, ο Ντομπρίνιν θα προσφέρει ως δώρο στον συνομιλητή του τη φωτογραφία ενός σκύλου που με φόβο παρατηρεί μια σύριγγα. Ηταν η φωτογραφία που όπως είχε προσέξει την προηγουμένη στα εγκαίνια μιας σοβιετικής φωτογραφικής έκθεσης στην αμερικανική πρωτεύουσα είχε προσελκύσει το ενδιαφέρον του Κίσινγκερ. Τον Νοέμβριο όμως του ιδίου έτους η διαρροή στον Τύπο των μυστικών συνομιλιών για την απομάκρυνση του σοβιετικού υποβρυχίου που παρέμενε ελλιμενισμένο στην Κούβα και η επί αμοιβαιότητι ανταλλαγή δύο αμερικανών αξιωματούχων που είχαν συλληφθεί στη Σοβιετική Αρμενία με τον σοβιετικό κατάσκοπο Ιβανόφ που υπέκλεπτε, εκμεταλλευόμενος τη διπλωματική ασυλία του, τηλεφωνικές συνομιλίες στην Ουάσιγκτον, θα φέρει τους δύο συνομιλητές σε εξαιρετικά δύσκολη θέση. «Ηταν 16 Νοεμβρίου, ημέρα γενεθλίων του Ντομπρίνιν» συγκρατεί ο Κίσινγκερ στην αναφορά του. «Του ευχήθηκα, αλλ’ αυτός έδειχνε ανήσυχος. Με πήρε παράμερα και μου είπε κραδαίνοντάς μου τα φύλλα των «New York Times» και της «Washington Post»: Τι είναι αυτά, Χένρυ; Ποιος τα διέρρευσε; Το γιατί το γνωρίζω πολύ καλά, για να μας πιέσετε να ενεργήσομε ταχύτερα. Πετύχατε όμως το αντίθετο: το υποβρύχιο θα έφευγε σε δύο μέρες, τώρα όμως όπως ήλθαν τα πράγματα, θα μείνει για άλλη μία εβδομάδα στην Κούβα για να μη φανεί ότι εκβιαζόμαστε. Οσο για την ανταλλαγή, βλέπομε. Αισθάνθηκα πολύ άσχημα και του είπα» γράφει ο Κίσινγκερ, «πραγματικά, Ανατόλι, πιστεύεις ότι θα κατέφευγα σε τόσο φτηνά κόλπα για να σε πιέσω; Και φυσικά τον διαβεβαίωσα ότι δεν είχα καμία σχέση με τη διαρροή». Οπως αποδείχτηκε εκ των υστέρων, η διαρροή εκείνη είχε στοιχίσει πολύ στους Αμερικανούς αφού οι Σοβιετικοί σκλήρυναν τη στάση τους και άφησαν το υποβρύχιο στην Κούβα ως την άνοιξη.


Σε μια άλλη συνομιλία τους στις 22 Φεβρουαρίου του 1971 ο Κίσινγκερ με ασυνήθιστα αυστηρό τόνο θα πει στον Ντομπρίνιν: «Ανατόλι, ας μην συνεχίσομε άλλο αυτό το παιχνίδι. Ο πρόεδρος είναι έξαλλος όσο δεν παίρνετε το υποβρύχιο από το Σιενφουέγκο». Στη συνέχεια εκείνης της επαφής συζητήθηκαν σοβαρότερα θέματα, όπως η μείωση των εξοπλισμών και ο πόλεμος του Βιετνάμ, το κλίμα όμως ήταν βαρύ. Ωστόσο, η δυσχέρεια στην οποία είχαν περιπέσει οι δύο πλευρές δικαιολογούσε την ανησυχία που είχε καταντήσει να γίνει εμμονή και για τους δύο συνομιλητές, σε σχέση με τον Τύπο. Ο ίδιος λόγος άλλωστε υποχρέωσε τον Κίσινγκερ όταν είχε επισκεφθεί μυστικά τη Μόσχα τον Απρίλιο του 1972, προκειμένου να προλειάνει το έδαφος της επίσημης επίσκεψης Νίξον σε μια εξαιρετικά δύσκολη στιγμή με τεταμένες τις αμερικανοσοβιετικές σχέσεις λόγω επιδεινώσεως του πολέμου στο Βιετνάμ, να πει στον Μπρέζνιεφ: «Θα σας πρότεινα να υπάρξει επίσημη ανακοίνωση για την παρουσία μου εδώ, γιατί αν για κάποιον λόγο διαρρεύσει στον Τύπο, τα πράγματα θα λάβουν εξαιρετικά κακή τροπή όχι μόνο στην Ουάσιγκτον, αλλά και στο Ανόι, αν και το τελευταίο μάλλον γνωρίζει ότι βρίσκομαι ήδη εδώ…». Ο Μπρέζνιεφ, γελώντας υπαινικτικά συμφώνησε.


Στην επίσκεψη εκείνη που είχε γίνει με όλες τις δυνατές προφυλάξεις – μάλιστα ο Κίσινγκερ είχε αρνηθεί τις σοβιετικές φιλοφρονήσεις κι είχε ζητήσει να φιλοξενηθεί σε έναν απέριττο ξενώνα για να βρίσκεται κοντά στο αεροδρόμιο όπου στάθμευε το ιδιωτικό αεροσκάφος που τον είχε μεταφέρει στη Μόσχα – οι δύο πλευρές έκαναν ό,τι μπορούσαν για να θερμάνουν την ατμόσφαιρα. Φυσικά, δεν έλειψαν τα ανέκδοτα που σημειωτέον άρεσαν πολύ στον Μπρέζνιεφ, όπως και κατά το παρελθόν στον Χρουστσόφ. Ζητούσαν μάλιστα οι ίδιοι από τους Δυτικούς και ιδιαίτερα τους Αμερικανούς να τους τα λένε, κάτι που εκ των υστέρων γνωρίζομε πως δεν άρεσε καθόλου στον Γκορμπατσόφ. Ο Κίσινγκερ, φυσικά, αντάμειψε τον «φίλο Λεονίντ» όχι με ένα αλλά δύο μαζί. «Κάποιος» είπε «φώναζε: τρέξτε-τρέξτε, ο Σεργκέι Ιβάνοβιτς έπεσε στη λάσπη που του έφτασε μέχρι τους αστραγάλους! Ε, και τι κάνεις έτσι; Του είπαν οι γύρω. Πού βρίσκεται το πρόβλημα; Στο ότι έπεσε με το κεφάλι! Αποκρίθηκε εκείνος που φώναζε…». Ο Μπρέζνιεφ υποσχέθηκε ευχαριστημένος να τα μεταφέρει στο Πολίτ Μπιρό που αντιδρούσε, όπως και οι σκληροπυρηνικοί στην Ουάσιγκτον, για την επίσκεψη Νίξον στη Μόσχα. Τις ίδιες ημέρες ο αμερικανός πρόεδρος βρισκόταν για ολιγοήμερες διακοπές στο Καπ Ντέιβιντ.


Στην ερώτηση του Κίσινγκερ αν υπάρχει το αντίστοιχο Καπ Ντέιβιντ για τους γραμματείς του ΚΚΣΕ ο Μπρέζνιεφ απάντησε πως ντάτσες αναψυχής υπήρχαν για όλους τους αξιωματούχους και όχι μόνο για τον γραμματέα του κόμματος. «Τα καλά του κομμουνισμού, βλέπετε» είχε πει με σπαστά αγγλικά για να προσθέσει: «Είδατε τι χάνετε εσείς οι καπιταλιστές;». Ο Ντομπρίνιν παρακολουθούσε σοβαρός τα αστεία των δύο. «Δεν έχετε ιδέα, κύριε γενικέ γραμματέα, τι τραβώ μαζί του στην Ουάσιγκτον! Σκληρότερο διαπραγματευτή δεν θα μπορούσατε να βρείτε. Δεν μας αφήνει σε χλωρό κλαρί. Αν χρειαστεί δεν διστάζει να μου τηλεφωνεί μέχρι και μέσα από βενζινάδικα, όπως την παραμονή του ταξιδιού μου εδώ…». Ο Μπρέζνιεφ άκουγε δείχνοντας ικανοποιημένος για τον συνεργάτη του. Ηταν σαφές ότι η επίσκεψη του προεδρικού συμβούλου, που δεν δίσταζε προκειμένου να αποσπάσει την εμπιστοσύνη των Σοβιετικών ως και να κουτσομπολεύει τους γερμανούς συμμάχους των ΗΠΑ λέγοντας, με αφορμή το δύσκολο όνομα μιας πόλης τους «οι Γερμανοί μπορούν να σε ζαλίζουν φιλοσοφώντας για ώρες, μέχρι και για τις πόλεις τους έχουν επινοήσει ονόματα που μοιάζουν από μόνα τους με φιλοσοφικές θεωρίες», είχε βοηθήσει εξαιρετικά στη διαμόρφωση ενός κλίματος εμπιστοσύνης ανάμεσα στους δύο. Και αυτό είχε αποδειχθεί στη συνέχεια όταν λίγο περί το τέλος των συνομιλιών Νίξον – Μπρέζνιεφ έναν μήνα μετά τον Μάιο του 1972 στη Μόσχα, εν μέσω σκληρών διαπραγματεύσεων οι δύο ηγέτες είχαν αυτοδεσμευθεί ότι «ο πόλεμος σε καμία περίπτωση, όπου και αν ξεσπούσε, δεν ήταν λύση για καμία από τις δύο, ούτε τις ΗΠΑ, ούτε την ΕΣΣΔ».


Το κλίμα της ύφεσης όμως δεν θα διαρκούσε για πολύ. Το σκάνδαλο του Γουότεργκεϊτ θα στοίχιζε ακριβά στον Νίξον. Σε εκείνες τις δύσκολες ώρες για τον αμερικανό πρόεδρο ο Ντομπρίνιν θα ζητήσει να τον επισκεφθεί σε μία κατ’ ιδίαν συνάντηση για να του μεταφέρει άκρως απόρρητο («for his eyes only») μήνυμα-επιστολή του Μπρέζνιεφ. Το κείμενο της επιστολής άρχιζε ως εξής: «Σε αυτές τις δύσκολες στιγμές νιώθουμε την ανάγκη να μοιραστούμε μαζί σας κάποιες σκέψεις σε καθαρά ανθρώπινο επίπεδο…». Μαζί με την επιστολή, ο Ντομπρίνιν μετέφερε προφορικό μήνυμα του Μπρέζνιεφ όπως είχε περιέλθει με κρυπτοτηλεγράφημα στον σοβιετικό πρεσβευτή. «Παρακολουθούμε προσεκτικά όσα συμβαίνουν στο εσωτερικό της χώρας, χωρίς τούτο να σημαίνει ότι τα κατανοούμε όλα. Είναι βέβαιο πως κάποιες δυνάμεις εντός και εκτός ΗΠΑ έχουν αγριέψει για τα καλά και από αυτό δεν εξαιρούνται βεβαίως η εξωτερική σας πολιτική και οι σχέσεις σας μαζί μας. Παρ’ όλ’ αυτά, βλέποντας τα πράγματα από μια απόσταση, εκτιμάμε ότι το να σπάσει κανείς το καρύδι (to crack the nut) των σχέσεων ΗΠΑ – ΕΣΣΔ είναι πολύ δύσκολο. Αρκεί να μη σπάσετε εσείς ο ίδιος, κύριε πρόεδρε… Σε περιστάσεις σαν κι αυτήν αυτοέλεγχος και ατσαλένια δύναμη χρειάζονται πάνω απ’ όλα. Σας στηρίζομε και πιστεύομε ότι και η επόμενη επίσκεψή σας στη Μόσχα (ο Νίξον επισκέφθηκε ξανά τη σοβιετική πρωτεύουσα τον Ιούνιο του 1974) θα είναι εξίσου επιτυχής, όπως και η πρώτη, που οδήγησε σε υπογραφή σειράς αμερικανοσοβιετικών συμφωνιών…».


Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών.