Μπορεί το βασικό ένστικτο του ανθρώπου, η «γενετήσια ομιλία», να έχει περάσει από διάφορες θεωρήσεις στη ροή της βιολογικής του ιστορίας· με τη μητριαρχία λ.χ., που οι ρίζες της χάνονται βαθιά στον χρόνο, να ανθεί την εποχή που οι άνθρωποι δεν γνώριζαν ακόμη τη σχέση της σύλληψης με τη γενετήσια ομιλία και γι’ αυτό προσέδιδαν στη γυναίκα-μητέρα που τεκνοποιούσε ανώτερη δύναμη από τον άνδρα. Μπορεί σήμερα να έχουμε φθάσει στο άλλο άκρο και να μιλούμε ακόμη και για «αρσενικές μητέρες» καθώς επιχειρείται η δημιουργία ωαρίων και σπερματοζωαρίων στο εργαστήριο από κύτταρα ενός άνδρα με την τεχνική της θεραπευτικής κλωνοποίησης. Και βέβαια μπορεί να μην είναι μακριά ο χρόνος που η δημιουργία απογόνων από ζευγάρια ομοφυλοφιλικά ή μοναχικά άτομα θα υποβαθμίζει τη σημασία και τον ρόλο του φύλου για το οποίο η φυσική επιλογή και η εξέλιξη έχουν επενδύσει πολλά.
Οι πρόσφατες όμως σχετικές ερευνητικές προσπάθειες στοχεύουν σε πιο «εφήμερες» πρακτικές· στη θεραπεία λ.χ. της στειρότητας και της υπογονιμότητας, στην κατανόηση της παθογένεσης πολλών ασθενειών, στη γονιδιακή θεραπεία. Στο ερευνητικό αυτό μέτωπο η θεραπευτική κλωνοποίηση αποτελεί ένα ισχυρό όπλο συνεχώς εκσυγχρονιζόμενο, με τα αρχέγονα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα (βλαστοκύτταρα) να παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο καθώς από τη φύση τους μπορούν να μετατραπούν σε κάθε κυτταρικό τύπο, ιστό, όργανο – όταν μάθουμε βέβαια τους μηχανισμούς της γονιδιακής ρύθμισης και έκφρασης και μπορούμε να τα κατευθύνουμε σωστά και με ασφάλεια προς διαφοροποιήσεις που επιθυμούμε, προς ένα συγκεκριμένο όργανο λ.χ. για μεταμόσχευση.
Τα βλαστοκύτταρα απομονώθηκαν το 1998 από έμβρυα ανθρώπου, από ένα πρώιμο στάδιο, τη βλαστοκύστη, που αποτελείται από μερικές εκατοντάδες κύτταρα και στην οποία δεν υπάρχει ολοδυναμικότητα των πυρήνων, εκτός από εκείνων των βλαστοκυττάρων της. Από τότε ως σήμερα έχουν τύχει ιδιαίτερου ερευνητικού ενδιαφέροντος προκειμένου να αξιοποιηθεί η προαναφερθείσα ιδιότητά τους. Και παρ’ όλο που τα βλαστοκύτταρα έχουν βρεθεί και σε άλλα συστήματα, όπως λ.χ. στον νωτιαίο μυελό, στον ομφάλιο λώρο, ακόμη και στον εγκέφαλο (νευρικά βλαστικά κύτταρα), τα εμβρυϊκά φαίνεται ότι είναι ιδανικά για αναπτυξιακούς και θεραπευτικούς σκοπούς.
H κλωνοποίηση εμβρύων ανθρώπου επιτεύχθηκε τον Φεβρουάριο του 2004 από την ομάδα του Κορεάτη Χουάγκ, ενώ έναν χρόνο αργότερα, το 2005, η ίδια ομάδα και άλλη μια από τη Βρετανία υπό τη Μούρντοκ κατάφεραν να απομονώσουν βλαστοκύτταρα από τα κλωνοποιημένα έμβρυα. Ενα γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό που όμως βρήκε την κοινή γνώμη και κυρίως τα MME «κορεσμένα» από τέτοιες ειδήσεις με αποτέλεσμα να μην του προσδώσουν τη δέουσα σημασία.
H γενετική δυναμική των βλαστοκυττάρων έχει παρακινήσει πολλές ερευνητικές ομάδες προς το πεδίο αυτό και μία εταιρεία, η Tristem, ανακοίνωσε ότι οι ερευνητές της κατάφεραν να δημιουργήσουν βλαστοκύτταρα από το αίμα και να θεραπεύσουν ασθενείς με απλαστική αναιμία! Αλλες προσπάθειες τα τελευταία δύο χρόνια από τις ομάδες των Τογιοάκα, Γκέινσεν και Χούμπνερ αφορούσαν την επιτυχή δημιουργία στο εργαστήριο «συνθετικών» ωαρίων και σπερματοζωαρίων ποντικού.
Μια πολύ πρόσφατη σχετική ερευνητική προσέγγιση σηματοδοτεί ένα πιο προχωρημένο στάδιο αξιοποίησης των βλαστοκυττάρων του ανθρώπου, χρησιμοποιώντας ανώριμα ωοκύτταρα. Πρωταγωνιστής στην εν λόγω προσπάθεια είναι ο Χέιντρικχ, ένας μεταπτυχιακός φοιτητής για διδακτορικό δίπλωμα που κατάφερε με την ομάδα στην οποία εργάζεται στο Κέντρο Στειρότητας του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ghent του Βελγίου να κλωνοποιήσει έμβρυα ανθρώπου από ωάρια προερχόμενα από ανώριμα ωοκύτταρα τα οποία απομονώθηκαν και ωρίμασαν στο εργαστήριο. Ο στόχος ήταν η απομόνωση από αυτά βλαστοκυττάρων που με τη σειρά τους θα κατευθυνθούν για να μετατραπούν σε ωάρια και σπερματοζωάρια, για την αντιμετώπιση της στειρότητας. Μια εμπειρική αρχικά προσέγγιση που ωστόσο άνοιξε νέο δρόμο καθώς όπως φαίνεται η κλωνοποίηση ανθρώπου μπορεί να επιτευχθεί όχι μόνο χρησιμοποιώντας ώριμα ωάρια αλλά και ανώριμα ωοκύτταρα, πρόδρομα των ωαρίων. Τα ώριμα ωάρια βρίσκονται στο στάδιο της δεύτερης μετάφασης και μπορούν να γονιμοποιηθούν, καθώς έχουν τη μισή σειρά των χρωμοσωμάτων. Αντίθετα τα ανώριμα ωοκύτταρα που χρησιμοποίησε η προαναφερθείσα ερευνητική ομάδα απομονώθηκαν όταν ήταν στο στάδιο της πρώτης πρόφασης, πριν δηλαδή από τη μείωση στο μισό του αριθμού των χρωμοσωμάτων, απαραίτητη προϋπόθεση για να διαμορφωθεί το ωάριο και να γονιμοποιηθεί.
Το πλεονέκτημα όμως της εν λόγω προσπάθειας οφείλεται στο γεγονός ότι συνήθως τα ώριμα ωάρια που απομονώνονται χρησιμοποιούνται κυρίως για τη θεραπεία της στειρότητας με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και δεν υπάρχουν διαθέσιμα για έρευνα. Αντίθετα τα ανώριμα ωοκύτταρα που διατίθενται ευκολότερα για ερευνητικούς σκοπούς, καλλιεργήθηκαν στο εργαστήριο για 44 ώρες και το 85% από αυτά φαίνεται ότι μετατρέπεται σε ώριμα ωάρια. Τέτοια ωάρια που ωριμάζουν στο εργαστήριο μπορούν τώρα να χρησιμοποιηθούν για κλωνοποίηση και μάλιστα με μη αυτόλογο πυρήνα, προερχόμενο δηλαδή από σωματικό κύτταρο άλλου ανθρώπου. H ένθεση ενός τέτοιου πυρήνα σε ένα ωάριο που ωρίμασε στο εργαστήριο αποδείχθηκε ότι μπορεί να φέρει τον επαναπρογραμματισμό του σε κατάλληλο καλλιεργητικό μέσο και να οδηγήσει στην πρώτη εμβρυϊκή διαίρεση με τον σχηματισμό δύο προπυρήνων, όπως συμβαίνει με τη γονιμοποίηση που οι προπυρήνες αντιστοιχούν ο ένας στο ωάριο και ο άλλος στο σπερματοζωάριο.
H προσπάθεια αυτή πέτυχε στα 18 από τα 25 ωοκύτταρα που ωρίμασαν στο εργαστήριο, με τη διαφορά ότι εδώ έχουμε μια «ψευδογονιμοποίηση» καθώς οι προπυρήνες είχαν αμέσως την πλήρη (και όχι τη μισή) σειρά χρωμοσωμάτων, όπως ο πυρήνας που προέρχεται από τη συνένωση των δύο προπυρήνων κατά τη φυσιολογική γονιμοποίηση, ήταν δηλαδή θυγατρικοί πυρήνες. Ωστόσο ένα από τα προκύψαντα έμβρυα έφθασε μέχρι ένα στάδιο που τα κύτταρά του άρχισαν να αυξάνουν την επαφή μεταξύ τους, όπως συμβαίνει στο κανονικό έμβρυο.
Βέβαια με το πείραμα αυτό δεν λύθηκε το πρόβλημα. Ο δρόμος είναι πολύ μακρύς ακόμη ώσπου να επιτευχθεί η δημιουργία ωαρίων και σπερματοζωαρίων από εμβρυϊκά κύτταρα κλωνοποιημένων εμβρύων ανθρώπου. Ωστόσο ο δρόμος άνοιξε διάπλατα με την αξιοποίηση ανώριμων ωοκυττάρων, ακόμη και αν κανένα από τα δημιουργηθέντα έμβρυα δεν έφθασε στο στάδιο της βλαστοκύστης, της οποίας μια κατηγορία κυττάρων, η εσωτερική μάζα κυττάρων, θα δώσει βλαστοκύτταρα.
H πρόσφατη αυτή ιστορία που ανακοινώθηκε στο 21ο Ετήσιο Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Αναπαραγωγής και Εμβρυολογίας στις 20.6.05 αντανακλά και τον πήχη των προσδοκιών μας, καθώς εύκολα μεταφέρεται στην κοινή γνώμη ότι αύριο κιόλας θα λυθούν όλα τα προβλήματα του ανθρώπου. Και τούτο διότι η πορεία προς την τελική κατάκτηση του στόχου, την οριστική θεραπεία δηλαδή εν προκειμένω της στειρότητας, είναι αργή και δύσκολη, με πολλές δύσβατες περιοχές που κάνουν το όνειρο μακρινή υπόθεση, όχι όμως και απρόσιτο. Αυτή είναι η ειλικρινής ελπίδα που πρέπει να γνωρίζουμε, για να μη φανταζόμαστε την επιστήμη σαν μαγεία, για να μην είμαστε προδιατεθειμένοι σε καμιά εκμετάλλευση.
Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής και πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
