Θαυμάζουμε σήμερα τα ασύλληπτα επιτεύγματα του ανθρώπου, τον πολιτισμό, τις επιστήμες, την τεχνολογία, τις τέχνες, την κοινωνική οργάνωση και λειτουργία, άσχετα αν μερικές φορές «ασελγούμε» πάνω σε αυτά και εν ονόματί τους, αν τα θεωρούμε αυτονόητα και δεδομένα. H αφηρημένη σκέψη του σύγχρονου ανθρώπου και η συμβολική του αντίληψη τον έχουν οδηγήσει στα πιο απόκρυφα μονοπάτια του μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου, με πολλά ωστόσο ακόμη τοπία ανεξερεύνητα. Μια ικανότητα που δεν εμφανίστηκε ξαφνικά αλλά μέσα από άπειρες προσπάθειες και δοκιμές της φύσης, η οποία αξιοποιούσε κάθε ίχνος βελτίωσης της γενεαλογικής γραμμής του ανθρώπου.


Αυτή την εξελικτική γραμμή τη φέραμε στην προηγούμενη επικοινωνία μας ως τον άνθρωπο του Νεάντερταλ, ο οποίος συνυπήρξε για λίγες χιλιετίες με τον Homo Sapiens. Από τις μελέτες των σχετικών απολιθωμάτων αλλά και την επεξεργασία πληροφοριών του μιτοχονδριακού DNA και του Y χρωμοσώματος σύγχρονων πληθυσμών ανθρώπου διαφωτίστηκε περισσότερο η εξελικτική μας πορεία. Με τις εν λόγω μελέτες, λ.χ., προκύπτει ότι η εξελικτική δραστηριότητα που διαμόρφωσε τον σύγχρονο άνθρωπο από το προγονικό γονιδιακό απόθεμα του Homo Erectus ξεκίνησε περίπου 200.000 χρόνια πριν, στην Αφρική, στην οποία υπήρχαν ακόμη τα προαναφερθέντα προγονικά DNA μας και μετά τη μετανάστευση του Homo Erectus στην Ευρασία.


Ο κλασικός Νεάντερταλ έζησε σε μια ευρεία περιοχή από την εγγύς Ανατολή και την Ασία, όπου υπήρχε 135.000 χρόνια πριν, ως τη Δ. Ευρώπη 70.000-30.000 χρόνια πριν. Αλλες σχετικές ενδείξεις αναφέρονται στο χρονικό διάστημα 250.000 χρόνια πριν, στο οποίο αποδίδεται η ύπαρξη μιας «αρχαϊκής» μορφής Νεάντερταλ, του προνεάντερνταλ. Υποστηρίζεται επίσης ότι η μορφολογική του εξέλιξη πρέπει να ολοκληρώθηκε 120.000 χρόνια πριν.


Ο Νεάντερταλ λοιπόν έζησε πολύ κοντά χρονικά σε μας και μετά αφανίστηκε. Είναι ο άμεσος πρόγονός μας; Είναι η προέλευση τόσο του Νεάντερταλ όσο και του σύγχρονου ανθρώπου μονοφυλετική ή πολυτοπική; Προέρχεται δηλαδή από μία ή πολλές γενεαλογικές γραμμές του Homo Erectus;


Ως προς τον αφανισμό του Νεάντερταλ υποστηρίζεται ότι οφείλεται στη μεγάλη μορφολογική εξειδίκευσή του η οποία τον οδήγησε σε γενετική απομόνωση από άλλους πληθυσμούς με συνακόλουθο αποτέλεσμα τον αφανισμό του. Απόψεις περί γενοκτονίας από τον Homo Sapiens που εθεωρείτο ανώτερος ή ακόμη περί γενετικής απορρόφησης του Νεάντερταλ από τον σύγχρονο άνθρωπο – άποψη που βασίζεται στην απόδοση κάποιων απολιθωμάτων σε υβρίδια μεταξύ τους – μπορεί να θεωρηθούν δευτερεύοντες λόγοι, αν και υποστηρίζεται ότι στην περίοδο της συνύπαρξής τους αντάλλασσαν όχι μόνο τεχνολογία αλλά και συντρόφους.


Για το αν ο Νεάντερταλ είναι άμεσος απόγονός μας η απάντηση είναι αρνητική. Και τούτο διότι η προαναφερθείσα γενετική απομόνωση δεν θα μπορούσε να συνεισφέρει ουσιαστικά στην εξελικτική γραμμή του σύγχρονου ανθρώπου. Πέραν τούτου, ανάλυση του «απολιθωμένου» μιτοχονδριακού DNA από δείγμα σκελετού της κοιλάδας Νεάντερταλ στην οποία ανακαλύφθηκε το ομώνυμο απολίθωμα και σύγκριση με αυτό του σύγχρονου ανθρώπου δείχνει την εξελικτική γραμμή του Νεάντερταλ και του ανθρώπου να διαχωρίζεται πολύ πίσω στο χρόνο.


Ενα πρόσθετο επιχείρημα που απαντά στο ότι ο Νεάντερταλ δεν ήταν άμεσος πρόγονός μας αφορά τη συγκριτική μορφολογική ανάλυση υπαρχόντων ειδών και υποειδών πρωτευόντων οργανισμών και την εξαγωγή ενός «μέτρου» το οποίο θα μπορούσε να μετρήσει την εξελικτική σχέση του Νεάντερταλ και του σύγχρονου ανθρώπου. Το μέτρο αυτό κατασκευάστηκε μέσα από μια σχετική μελέτη στην οποία συμπεριελήφθησαν διάφορα πρωτεύοντα όπως χιμπαντζήδες, γορίλες, μακάκοι, μπαμπουίνοι κ.ά. Το μέτρο αυτό έδειξε ότι οι διαφορές μεταξύ υποειδών του ιδίου είδους ήταν πολύ μικρότερες μεταξύ εκείνων του Νεάντερταλ και του σύγχρονου ανθρώπου, ενώ στο επίπεδο του είδους οι διαφορές ήταν οι ίδιες περίπου ή και μικρότερες. Το συμπέρασμα είναι ότι η μορφολογική διαφοροποίηση Νεάντερταλ και ανθρώπου είναι πολύ μεγάλη για να θεωρηθεί ο πρώτος υποείδος που εξελίχθηκε στο δεύτερο είδος. Ανάλογα συμπεράσματα τεκμαίρονται και από το απολιθωμένο DNA.


Ως προς το τρίτο ερώτημα, σημειώνουμε ότι η πολυτοπική εξέλιξη δεν ικανοποιεί τις γενετικές απαιτήσεις καθώς χρειάζεται μεγάλη γονιδιακή ροή μεταξύ μεγάλων πληθυσμών για να τους συνδέει γενετικώς και ταυτόχρονα να επιτρέπει και τη γενετική διαφοροποίησή τους που θα τους οδηγεί ταυτόχρονα σε πληθυσμούς νέου είδους.


Το μοντέλο αυτό, σύμφωνα με τους γενετιστές πληθυσμών, δεν είναι ρεαλιστικό, πολύ περισσότερο που προηγουμένως μιλήσαμε για γενετική απομόνωση του Νεάντερταλ καθώς και για τις βαθιές στον χρόνο ρίζες του. H αναζήτηση λοιπόν προγόνου μας εστιάζεται στο γονιδιακό απόθεμα της γραμμής του Homo Erectus σε κάποιον «αρχαϊκό» Homo Sapiens, όπως μνημονεύσαμε και στην προηγούμενη επικοινωνία μας.


Μπορεί βέβαια ο Νεάντερταλ να μη συνέβαλε στην εξέλιξή μας, είναι όμως αξιοσημείωτη η πρόοδος που παρουσίασε στη συμπεριφορά, στη σκέψη και στην καλλιέργεια. Γεγονός που υποδηλώνει ότι στο συγγενές με το δικό μας γονιδιακό του απόθεμα είχε αρχίσει η «έκφραση» όλο και πιο προχωρημένων ανθρώπινων χαρακτηριστικών που τελειοποιήθηκαν στο είδος μας. H λεγόμενη, λ.χ., μουστέρια λιθοτεχνία του Νεάντερταλ, με την οποία αξιοποιούνταν καλύτερα η πρώτη ύλη για την κατασκευή πιο εκλεπτυσμένων λίθινων εργαλείων (ξέστρων λ.χ.), ήταν πολύ ανώτερη και μεγαλύτερης πολυπλοκότητας εργαλειακών συνόλων σε σχέση με την ολδοβιανή λιθοτεχνία του Homo Habilis και την αχελαία του Homo Erectus. Υπάρχουν επίσης αποδείξεις ότι φρόντιζε τα άρρωστα ή τραυματισμένα άτομα της ομάδας του, ενταφίαζε τους νεκρούς τελετουργικά (βρέθηκε σε τάφο απολιθωμένη γύρη αγριολούλουδων και ένας κύκλος από κέρατα αγριοκάτσικου), σχημάτιζε αφηρημένες σκέψεις για την επεξεργασία του πυριτόλιθου και χάραζε ορισμένα σημάδια σε βότσαλα, ανεξιχνίαστης ακόμη σημασίας.


Αξιοσημείωτα είναι και τα ευρήματα που αφορούν τις συχνότητες στις οποίες ήταν συντονισμένο το αφτί του, ευρήματα που προέκυψαν από μελέτες του μεγέθους και του σχήματος των οσταρίων του αφτιού, τα οποία μετατρέπουν τους ήχους σε ηχητικά σήματα προς τον εγκέφαλο. Οι συχνότητες της φυσιολογικής ομιλίας μας είναι 2-4 KHz, παρόμοιες με αυτές του προγόνου του Νεάντερταλ Homo Heidelbergensis που είχαν παρόμοια λειτουργία αφτιών περίπου, γεγονός που ερμηνεύεται ως ένδειξη ότι οι εν λόγω Homo από τότε (ίσως 500.000 χρόνια πριν) έβγαζαν νοήμονες φωνητικούς ήχους που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μια πρωτογλώσσα, μια πρώτη μορφή ομιλίας.


Ολες αυτές οι θαυμαστές προσπάθειες της φύσης μάς έφεραν ως εδώ να θαυμάζουμε τη μεγαλόπρεπη μοναξιά του αναδέλφου είδους μας, του μοναδικού νοήμονος είδους που έχει απομείνει. Μια μοναξιά που στις μέρες μας μετατρέπεται σε αβάσταχτη μοναχικότητα, η οποία τείνει να ανατρέψει αυτό που εννοούμε άνθρωπο, με έφεση δηλαδή όχι μόνο στην τεχνολογία, στις επιστήμες και στις καινοτομίες, όχι μόνο στην καλλιτεχνική έκφραση, στη συμβολική αντίληψη και στην αυτοσυνειδησία, αλλά και στη μοναδική αίσθηση της ηθικής, της αισθητικής και της ποιότητας της ζωής και της κοινωνικότητάς του.


Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής και πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.