Στους ανέξοδους ποικιλώνυμους χαρακτηρισμούς της εποχής μας ένας ακόμη δεν θα άλλαζε την κατάσταση. Αντίθετα, θα την προσέγγιζε ίσως περισσότερο καθώς η εποχή μας είναι «έμπλεος» «ερπετών» διπόδων, με το οπλοστάσιό τους πλούσιο σε φραστικά δηλητήρια και πονηρές πρακτικές, αφού κάποια μέλη του γένους Homo, του γένους των ανθρώπων, «μιμούνται» τα αθώα ερπετά, τα οποία μετέφεραν τη σκυτάλη της ελευθερίας της ζωής πολύ μακριά. Και μπορεί να μιλούμε σήμερα για έναν άλλον «αιώνα των ερπετών-ανθρώπων», αλλά ο πραγματικός «Αιώνας των Ερπετών» υπήρξε πολύ παλιά στο παρελθόν, με πολύ σημαντική εξελικτική ιστορία που αξίζει να τη διηγηθούμε.
Κατά τη διάρκεια του Μεσοζωικού γεωλογικού αιώνα (230-135 εκατ. χρόνια πριν), που περιλαμβάνει τις περιόδους του Τριαδικού (280-270 εκατ. χρόνια πριν), του Ιουρασικού (230-181 εκατ. χρόνια πριν) και του Κρητιδικού (181-135 εκατ. χρόνια πριν), υπήρχε μόνο μία παγκόσμια ήπειρος, η Παγγαία, που άρχισε να σκίζεται καθώς μετακινούνταν οι τεκτονικές πλάκες του φλοιού της Γης και δημιουργούνταν ξεχωριστές ήπειροι. Οι παγκόσμιες ως τότε ομοιογενείς εν πολλοίς μεγακοινότητες διαχωρίστηκαν προοδευτικά σε περιφερειακές, με αυξανόμενη την απομόνωση μεταξύ των νέων διακριτών χερσαίων περιοχών και τη συνακόλουθη ανεξάρτητη ανάπτυξη νέων βιοκόσμων.
H κατάσταση αυτή πυροδότησε μια εξελικτική έκρηξη, που κορυφώθηκε με τα ερπετά, τα οποία κυριάρχησαν στον Μεσοζωικό αιώνα, που απέκτησε το λαϊκό όνομα «Αιώνας των Ερπετών». Στην έντονη ακτινωτή εξέλιξη των ερπετών πρωταγωνίστησαν από την αρχή οι χελώνες, οι θαλάσσιοι ιχθυόσαυροι και πλησιόσαυροι, καθώς και οι αρχόσαυροι, που εξελίχθηκαν από τα θηκοδόντα (με δόντια που εισέρχονταν σε θήκες), τα οποία οδήγησαν την εξέλιξη της ζωής και στους πτερόσαυρους, που ήταν ιπτάμενα ερπετά. Στις νεοεμφανισθείσες ομάδες εκείνης της εποχής ήταν οι κροκοδειλόμορφοι φυτόσαυροι, τα πραγματικά κροκοδείλια και ορισμένοι δεινόσαυροι που προήλθαν στο Τριαδικό ανεξάρτητα από τα θηκοδόντα.
Στο Ιουρασικό καταγράφεται το σημαντικό γεγονός έναρξης ενός μεγάλου αφανισμού ειδών που εξάλειψε τους περισσότερους αμμωνίτες και πολλά άλλα θαλάσσια ασπόνδυλα δημιουργώντας νέους εξελικτικούς βιοχώρους. Πριν από το Ιουρασικό και προς το τέλος του Τριαδικού αφανίστηκαν και ορισμένες ομάδες των αμφιβίων που είχαν επικρατήσει.
Αξίζει να τονιστεί ότι οι σύγχρονες αμφίβιες γραμμές δεν συνδέονται με ενδιάμεσα απολιθώματα προς τα πρώτα αμφίβια και πιθανόν προέρχονται από μια ομάδα μικρόσωμων μορφών που εμφανίστηκαν λίγο πριν από την έναρξη του Μεσοζωικού, ζώντας και χρησιμοποιώντας πηγές διατροφής σε περιοχές που δεν είχαν εξερευνηθεί από τους μεγαλόσωμους συγγενείς τους. Ετσι διέφυγαν τον ανταγωνισμό των μεγαλυτέρων ερπετών και επεβίωσαν σχηματίζοντας τους αρχικούς προγόνους των σημερινών βατράχων κ.ά. Οι πρώτοι πρωτόγονοι βάτραχοι εμφανίστηκαν στα μέσα του Ιουρασικού και προς το τέλος του οι σαλαμάνδρες, με τα πρώτα απολιθώματα σαυρών να ανήκουν επίσης στο Ιουρασικό.
Λόγω έλλειψης ανταγωνισμού στα χερσαία οικοσυστήματα οι πιο προσαρμοσμένες χερσαίες γραμμές αμφιβίων έγιναν σταδιακά πιο ανεξάρτητες από το νερό στο στάδιο του ωρίμου. Πιθανολογείται ότι ένας αριθμός από τα πρώτα αμφίβια είχε ήδη προσεγγίσει τη σκληρότητα των ερπετών, τα οποία ανέπτυξαν αβγά, που ήταν πλήρως προστατευμένα από την εξάτμιση, σημαντικό γεγονός για τη γοργή ποικιλοποίησή τους, την ανάπτυξη διάφορων σκελετικών τροποποιήσεων ως και την κατάκτηση ποικίλων συνηθειών και αναπτυξιακών τρόπων ζωής.
Οι δίποδοι δεινόσαυροι συνέχισαν να διαφοροποιούνται γενετικά και δημιούργησαν τα τετράποδα σαυρόποδα, που ήταν κυρίως χορτοφάγα. Από τα σαυρόποδα ξεχωρίζει για το μέγεθός του ο βροντόσαυρος, που το μήκος του έφτανε τα 20 μέτρα και το βάρος του τους 30 τόνους, ο διπλόκοκος, μεγαλύτερος από 26 μέτρα, και ο βραχιόσαυρος, 24 μέτρων και 50 τόνων. Από τους δίποδους δεινοσαύρους αξίζει να αναφερθούν οι νησσόραμφοι, πολλοί από τους οποίους είχαν προεκτεταμένα κρανιακά οστά που σχημάτιζαν μια ποικιλία λοφίων, τα οποία πιθανόν χρησιμοποιούσαν για «κοινωνική επίδειξη». Από τους τετράποδους δεινοσαύρους αξίζει να αναφερθούν επίσης οι στεγόσσυροι του Ιουρασικού με τις ραχιαίες τους σειρές σε τριγωνικές πλάκες, που πιθανόν ήταν θερμορρυθμιστικά όργανα, και οι αγκυλόσαυροι του Κρητιδικού, με το σώμα τους θωρακισμένο.
Στην επόμενη και τελευταία περίοδο του Μεσοζωικού, στο Κρητιδικό (135-65 εκατ. χρόνια πριν), εξελίχθηκαν και οι σύγχρονοι καρχαρίες. Τα πρώτα φίδια επίσης άρχισαν να εμφανίζονται κατά το Κρητιδικό, ενώ τα πρώτα λίγα απολιθώματα πτηνών (που προήλθαν από ένα στοκ δεινοσαύρων) βρέθηκαν στη λήξη της εν λόγω περιόδου. Οι δεινόσαυροι συνέχισαν να διαφοροποιούνται, όπως και άλλες ομάδες (π.χ., θαλάσσια ασπόνδυλα), αλλά πριν ή κατά το τέλος του Κρητιδικού αφανίστηκαν όλοι. H εμφάνιση των δεινοσαύρων, που τοποθετείται λίγα εκατομμύρια χρόνια πριν από την εμφάνιση των θηλαστικών, η επικράτησή τους για μια μεγάλη χρονική περίοδο και ο αφανισμός τους, σε αντίθεση με την αυξηθείσα κυριαρχία των θηλαστικών, εγείρουν το γενικό ερώτημα γιατί τα ερπετά ήταν τόσο επιτυχή στον Μεσοζωικό και γιατί απέκλιναν προς την παρούσα κατάκτηση χάνοντας την κυριαρχία τους.
Μια προτεινόμενη ερμηνεία αναφέρεται στη στάση και στη θερμορρύθμιση των ερπετών και των θηλαστικών. Τα ερπετά και τα πρώτα θηλαστικά κληρονόμησαν μια έρπουσα-τεντωμένη στάση από τους προγόνους τους. Στο Τριαδικό τα θηλαστικά είχαν ακόμη αυτή τη στάση ημιόρθια, ενώ οι δεινόσαυροι είχαν ήδη πετύχει την όρθια στάση. Μερικές ομάδες δεινοσαύρων υπολογίζεται ότι είχαν επίσης πολύ γοργό βηματισμό, μια κατάσταση που εξηγείται με υψηλή θερμοκρασία σώματος και με εσωτερικό έλεγχό της, δηλαδή ομοιοθερμία. Αν ισχύει αυτή η άποψη εξηγείται ευκολότερα και η μεγάλη εξελικτική διασπορά τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά των δεινοσαύρων αποτιμώνται θετικά και ως προς την ευκολία με την οποία εμπόδιζαν τα θηλαστικά να σφετεριστούν τον βιοχώρο τους.
Μια μεγάλη λοιπόν «αυτοκρατορία» ήκμασε και στη συνέχεια παρήκμασε. H «άνοδος» και η «πτώση» των ερπετών είναι ένας συνηθισμένος κύκλος της ζωής με πολλά μηνύματα και άλλα τόσα μαθήματα που έχει ανάγκη και ο απερίσκεπτος άνθρωπος. Διότι οι κύκλοι της ζωής, μικροί ή μεγάλοι, οι ευκαιρίες και τα ισοζύγια των δραστηριοτήτων κάθε ανθρώπου δεν είναι άπειρα. Οι σχετικές επενδύσεις δεν συγχωρούν επιπολαιότητα γιατί η φύση διδάσκει και η κοινωνία εφαρμόζει αδιαπραγμάτευτες αρχές. Γι’ αυτό η κάθε μορφής «ερπετική» συμπεριφορά είναι καταδικαστέα και καταδικασμένη όχι μόνο από τις αναδυθείσες αξίες του πολιτισμού μας αλλά και από την ίδια τη φύση.
Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
