Μυρίζουμε με τον… εγκέφαλο

varvogli@otenet.gr

Οι διάφορες οσμές μπορεί να επηρεάζουν τη διάθεση ή την απόδοση του ανθρώπου; Ναι, σύμφωνα με τη δρα Rachel Herz, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Brown, αλλά για απροσδόκητους λόγους. Πράγματι οι οσμές επηρεάζουν τη διάθεση του ανθρώπου, την απόδοσή του στην εργασία και γενικότερα τη συμπεριφορά του. Παρ’ όλα αυτά δεν λειτουργούν πάνω μας σαν φάρμακο, αλλά εμείς λειτουργούμε βάσει αυτών, μέσω της εμπειρίας μας από τις διάφορες μυρωδιές. Αυτό σημαίνει ότι για να προκαλέσει μια οσμή κάποια αντίδραση στον άνθρωπο, αυτός θα πρέπει να έχει κατ’ αρχήν μάθει να τη συνδέει με κάποιο γεγονός. Αυτή η εξήγηση του πώς μας επηρεάζουν οι οσμές βασίζεται στη συνειρμική μάθηση, σύμφωνα με τη δρα Herz, δηλαδή τη διαδικασία κατά την οποία ένα γεγονός ή ένα πράγμα συνδέεται με κάτι άλλο εξαιτίας της προηγούμενης εμπειρίας του ατόμου. Στην όσφρηση η διαδικασία έχει ως εξής: Το άτομο μυρίζει μια νέα οσμή στο πλαίσιο ενός ανεξάρτητου ερεθίσματος, π.χ. μια επέμβαση στο νοσοκομείο, η οποία στη συνέχεια προκαλεί μια ανεξάρτητη συναισθηματική αντίδραση, όπως το άγχος. H οσμή γίνεται στη συνέχεια ένα εξαρτημένο ερέθισμα για τη νοσηλευτική εμπειρία και αποκτά την ικανότητα να προκαλεί την εξαρτημένη αντίδραση του άγχους όποτε η οσμή αυτή απαντάται στο μέλλον. Αυτός ο μηχανισμός εξηγεί πώς οι διάφορες οσμές είναι υποκειμενικά ευχάριστες ή δυσάρεστες, καθώς επίσης και το πώς προκαλούν συναισθήματα και αλλαγές στη διάθεση.

Νους και όσφρηση

Μυρίζουμε από τη μύτη αλλά επεξεργαζόμαστε τις οσμές στον εγκέφαλο! Γνωρίζουμε ότι τα νευρολογικά υποστρώματα της όσφρησης εξειδικεύονται στη συνειρμική μάθηση και στη συναισθηματική επεξεργασία. Οι οσφρητικοί βολβοί είναι τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος (σχετίζεται με το συναίσθημα) και συνδέονται άμεσα με μεταιχμιακές δομές που επεξεργάζονται συναισθηματικές πληροφορίες (αμυγδαλή) και συνειρμική μάθηση (ιππόκαμπος). Κανένα άλλο αισθητηριακό σύστημα δεν έχει τη στενή αυτή σχέση με τις νευρωνικές περιοχές του συναισθήματος και της συνειρμικής μάθησης. Επομένως υπάρχει σημαντική νευρολογική βάση για τον λόγο που οι οσμές προκαλούν συναισθηματικούς συσχετισμούς.

Πότε ξεκινάει η αναγνώριση οσμών;

Σύμφωνα με έρευνες σε παιδιά και σε ενηλίκους από διαφορετικές χώρες, η αναγνώριση οσμών φαίνεται να ξεκινά πριν από τη γέννηση, όταν τα γευστικά στοιχεία από τις τροφές του μητρικού διαιτολογίου ενσωματώνονται στο αμνιακό υγρό και απορροφούνται από το έμβρυο. Σε έρευνες όπου οι μητέρες κατανάλωναν κατά την κύηση προϊόντα με χαρακτηριστική μυρωδιά, όπως σκόρδο, καπνό τσιγάρου ή οινοπνευματώδη, τα βρέφη τους όταν γεννήθηκαν προτιμούσαν αυτές τις μυρωδιές σε σχέση με τα βρέφη που δεν είχαν εκτεθεί σε αυτές τις οσμές. Αυτές οι προτιμήσεις που μαθαίνονται από νωρίς επηρεάζουν τις προτιμήσεις του παιδιού σε φαγητά και γεύσεις κατά την παιδική ηλικία. Ας μην ξεχνάμε ότι η γεύση παράγεται κυρίως από την οσμή, ενώ η αίσθηση της γεύσης συνεισφέρει στην αίσθηση του αλμυρού, ξινού, γλυκού, πικρού και αρωματικού. Το τάισμα, πέρα από την πρόσληψη θρεπτικών συστατικών, αποτελεί ευκαιρία για στενή φυσική επαφή και συναισθηματικό «δέσιμο» ανάμεσα στη μητέρα και στο παιδί. Ετσι, ο ρόλος του συναισθήματος είναι ξεκάθαρος στη συνειρμική μάθηση στο πλαίσιο του φαγητού.

Μπορεί η ίδια οσμή να είναι ευχάριστη για κάποιους και δυσάρεστη για άλλους;

Στα μέσα της δεκαετίας του ’60 έρευνα στη Βρετανία προσκάλεσε ενηλίκους να εκτιμήσουν πόσο τους άρεσαν διάφορες οικείες οσμές, ενώ παρόμοια έρευνα διεξήχθη στις ΗΠΑ το ’70. Και στις δύο έρευνες συμπεριλαμβανόταν η οσμή από ένα δένδρο που ευδοκιμεί στα βόρεια κλίματα (wintergreen). Οι Βρετανοί αξιολόγησαν την οσμή αυτή ως μια από τις χειρότερες, ενώ οι Αμερικανοί ως την καλύτερη! Πού έγκειται η διαφορά; Στην ιστορία! Στη Βρετανία η οσμή τού wintergreen σχετιζόταν με ιατρική παρέμβαση, καθώς αυτή ήταν η μυρωδιά ενός αναλγητικού ευρέως χρησιμοποιούμενου κατά τον B´ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ αντίθετα στις ΗΠΑ η οσμή τού wintergreen είναι αποκλειστικά η οσμή μέντας μιας δημοφιλούς καραμέλας που έχει πολλές θετικές συσχετίσεις.

Τι συμβαίνει με τις άσχημες μυρωδιές; Δεν τις κρίνουν όλοι ως δυσάρεστες. Οι αμερικανικές στρατιωτικές υπηρεσίες προσπάθησαν να κατασκευάσουν μια «βόμβα δυσωδίας» (περιλαμβάνοντας ακόμη και μυρωδιά στρατιωτικής τουαλέτας!), που θα ήταν εξίσου δυσώδης για άτομα από διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια, πράγμα το οποίο στάθηκε αδύνατον διότι διαφορετικοί άνθρωποι και πολιτισμικά πλαίσια έχουν άλλες αντιλήψεις περί δυσώδους.

Γιατί ορισμένες μυρωδιές είναι άμεσα απωθητικές;

Ορισμένες έντονες μυρωδιές (π.χ. αμμωνίας) προκαλούν ερεθισμό των νεύρων του προσώπου σε διαφορετικό βαθμό, ενώ ο υποκειμενικός διαχωρισμός ανάμεσα στην οσμή καθαυτή και στον νευρικό ερεθισμό δεν είναι ξεκάθαρος. Αυτή η περίπτωση εξηγεί για ποιον λόγο μυρίζοντας κανείς κάτι το βρίσκει άμεσα απωθητικό.

Αλλά και το πλαίσιο στο οποίο απαντάται μια οσμή έχει ιδιαίτερη σημασία. Αν νομίζετε ότι πρόκειται να πιείτε κρασί αλλά κατά λάθος πάρετε το νεροπότηρο, θα έχετε μια έντονη αντίδραση για το τόσο κακής χρονιάς κρασί που μόλις δοκιμάσατε!

Συναισθηματική μάθηση οσμών

H δρ Herz διεξήγαγε μια έρευνα για να διαπιστωθεί αν οι αντιδράσεις προς τις οσμές μαθαίνονται ως λειτουργία του συναισθηματικού πλαισίου στο οποίο απαντώνται για πρώτη φορά. Στο εργαστήριο μια νέα μυρωδιά συνδυάστηκε είτε με θετική είτε με αρνητική συναισθηματική εμπειρία. Τα άτομα που συμμετείχαν στο πείραμα αξιολόγησαν τη μυρωδιά ανάλογα με τη συνοδό εμπειρία: όσοι είχαν ανάλογη θετική εμπειρία αξιολόγησαν θετικά και τη μυρωδιά, ενώ όσοι είχαν αρνητική εμπειρία αξιολόγησαν αρνητικά τη μυρωδιά.


Οσμές, διάθεση και συμπεριφορά

Ερευνες δείχνουν ότι οι μυρωδιές που αρέσουν σε κάποιον τον κάνουν να αισθάνεται καλά, ενώ αυτές που δεν του αρέσουν τον κάνουν να αισθάνεται άσχημα. Οι συναισθηματικές αντιδράσεις τεκμηριώνονται με φυσιολογικές μετρήσεις, όπως: αγωγιμότητα του δέρματος, καρδιακός παλμός, ρυθμός βλεφαρίσματος. Οι οσμές επηρεάζουν τη διάθεση και η διάθεση επηρεάζει το πώς σκεφτόμαστε και πώς ενεργούμε (συμπεριφορά). Στο επίπεδο της σκέψης, η διάθεση επηρεάζει τη δημιουργικότητα και οι άνθρωποι με θετική διάθεση έχουν μεγαλύτερη δημιουργικότητα απ’ ό,τι άτομα με κακή διάθεση. Σε διάφορα πειράματα, παρουσία ευχάριστων οσμών που δημιουργούν θετική διάθεση, οι συμμετέχοντες έβρισκαν δημιουργικές λύσεις σε διάφορα προβλήματα, παρά όταν έπρεπε να σκεφθούν παρουσία δυσάρεστων οσμών.

Επεκτείνοντας αυτά τα ευρήματα, σημαντικός είναι ο τρόπος με τον οποίο η διάθεση επηρεάζει τη σκέψη και μεταφράζεται σε συμπεριφορά. Πληθώρα ερευνών δείχνει ότι η θετική διάθεση συνδέεται με αύξηση της παραγωγικότητας, της αποδοτικότητας και της προθυμίας να βοηθήσουμε άλλους, ενώ η αρνητική διάθεση μειώνει τις παραπάνω συμπεριφορές. H κοινωνική συμπεριφορά και η παραγωγικότητα αυξάνονται σε περιβάλλον με ευχάριστο άρωμα. Μυρίζοντας φρεσκοψημένο κέικ και καφέ οι άνθρωποι σε πειράματα ήταν διατεθειμένοι να βοηθήσουν έναν άγνωστο, περισσότερο από συμμετέχοντες που δεν είχαν εκτεθεί σε ανάλογες μυρωδιές. Οταν ο εργασιακός χώρος είναι αρωματισμένος ευχάριστα, οι εργαζόμενοι αναφέρουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, υψηλότερους στόχους και καλύτερες στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων. Αντίθετα, οι άσχημες οσμές στον εργασιακό χώρο επιφέρουν τα αντίθετα αποτελέσματα.

H δρ Λίζα Βάρβογλη είναι ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια.