Αυτό που ξεκίνησε ως μια ελάχιστα φιλόδοξη μετάφραση μιας μικρής αγγλικής εγκυκλοπαίδειας εξελίχτηκε στο εμβληματικό έργο του γαλλικού Διαφωτισμού και στο εκδοτικό επίτευγμα του Αιώνα των Φώτων: πρόκειται για την Εγκυκλοπαίδεια του Ντιντερό, του Ντ’ Αλαμπέρ και μιας πλειάδας ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης. Ο Φίλιπ Μπλομ, συγγραφέας και αρθρογράφος, αφηγείται με την υψηλή ποιότητα τεκμηρίωσης και προσήλωσης στις πρωτογενείς πηγές που διακρίνει έναν ιστορικό, αλλά επιπλέον με δεξιοτεχνία και κέφι, την πνευματική, πολιτική και προσωπική «περιπέτεια» που αποκρυσταλλώθηκε σε ένα έργο 28 τόμων που εκδίδονταν σταδιακά από το 1751 για τα επόμενα 25 χρόνια. Περιλαμβάνει 73.000 λήμματα, ενώ άφησε σε σημερινά χρήματα περίπου 30 εκατ. ευρώ κέρδη στους εκδότες.
Ελευθερία και δικαιοσύνη
Βέβαια, δεν είναι τόσο τα ποσοτικά όσο τα ποιοτικά μεγέθη που καθιστούν την Εγκυκλοπαίδεια μνημειώδη: σε αυτήν καταγράφεται με εξαντλητικό σχεδόν τρόπο ο κόσμος του παρακμάζοντος παλαιού καθεστώτος έτσι όπως τον αντιλαμβάνονται τα προοδευτικότερα πνεύματα της εποχής, τα οποία και προαναγγέλλουν την υπέρβασή του. Οι αξίες και οι ιδέες του Διαφωτισμού διαπερνούν το έργο. H πίστη στην ατομική και κοινωνική πρόοδο, η ελευθερία, η ισότητα, η δικαιοσύνη, η (θρησκευτική) ανεκτικότητα, η χειραφέτηση, το δικαίωμα στην κριτική, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η «δημοκρατική» χρήση της γνώσης σφραγίζουν όλους τους τόμους της. Ωστόσο συνήθως διατυπώνονται με έμμεσο και ελάχιστα διατυμπανιζόμενο αλλά πάντως αποφασιστικό τρόπο. Και αυτό διότι οι Εγκυκλοπαιδιστές είναι αντιμέτωποι με τον Βασιλιά και την Αυλή, την Καθολική Εκκλησία αλλά και τον ίδιο τον Πάπα, τους θεολόγους της Σορβόννης, το Παρλαμέντο του Παρισιού (δικαστική εξουσία).
Ο Ντιντερό, που είχε αποφυλακιστεί από τον Πύργο της Βενσέν ελάχιστα προτού εμπλακεί στην περιπέτεια της Εγκυκλοπαίδειας, είχε ρητά προειδοποιηθεί να μην ξαναγράψει οτιδήποτε μπορεί να θίξει τις πολιτικές και θρησκευτικές αρχές. Και όμως αποτέλεσε την ψυχή και τον κινητήριο μοχλό της, γνωρίζοντας ότι δεν διακινδυνεύει τίποτε λιγότερο από το ίδιο του το κεφάλι. Οι συγγραφείς έπρεπε επομένως να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί. Δεν μπορούσαν να ασκήσουν μια ανοικτή πολεμική η οποία θα απειλούσε ευθέως τους ίδιους και το έργο τους. Επρεπε να αποδειχθούν εξίσου ευρηματικοί και σώφρονες· να περάσουν τα μηνύματά τους στο κοινό χωρίς να προκαλέσουν την οργή της εξουσίας και του ιερατείου. Μπορούμε να επισημάνουμε τρία ουσιώδη γνωρίσματα της Εγκυκλοπαίδειας με τα οποία το επιχείρησαν. Πρώτον, η επιλογή της αλφαβητικής παράθεσης των λημμάτων ως ταξινομητικής αρχής του υλικού (διόλου προφανής για την εποχή) έχει έναν αντιδογματικό και αντιιεραρχικό χαρακτήρα: μπορεί μεν να προτείνονται παραπομπές από λήμμα σε λήμμα, αλλά ο αναγνώστης προκαλείται να αποτολμήσει τις δικές του συνδέσεις χωρίς να έχει έναν μπούσουλα. Ετσι καλείται να κινητοποιήσει την κριτική του ικανότητα και εισάγεται στον εγκύκλιο και καθολικό χαρακτήρα της ανθρώπινης γνώσης, χωρίς να χειραγωγείται από ένα κλειστό σύστημα που βασίζεται στην κατήχηση και στη θεμελίωση στην αυθεντία, όπως συμβαίνει με τα θρησκευτικά βιβλία της εποχής.
H ζωή των ταπεινών
Δεύτερον, η θεματολογία είναι εξίσου πρωτοποριακή. Αφενός περιορίζονται δραματικά οι αναφορές σε μονάρχες και μεγαλουσιάνους, αφετέρου η καθημερινή ζωή των αγροτών, των τεχνιτών, των επαγγελματιών κάθε είδους τεκμηριώνεται διεξοδικά και εικονίζεται συχνά εξιδανικευμένη στους τόμους με χαρακτικά που συμπληρώνουν το έργο. Ο κόσμος της απολυταρχίας και της αριστοκρατίας όχι μόνο παύει να εξυμνείται αλλά τίθεται στο περιθώριο. Επισκιάζεται από τον ως τότε αφανή κόσμο των «απλών» ανθρώπων, ο οποίος μετατοπίζεται εμφατικά στο προσκήνιο του ενδιαφέροντος. Τρίτον, αξιοποιείται πληθώρα συγγραφικών στρατηγημάτων. Συχνά, εκεί που η άσκηση κριτικής δεν μπορεί να γίνει ευθέως, διατυπώνεται έμμεσα χωρίς να υποδηλώνεται ως τέτοια. Φερ’ ειπείν στο λήμμα «ουνιτάριοι», υπό το πρόσχημα ότι παρατίθενται οι απόψεις μιας σέκτας, επικρίνονται βασικά καθολικά δόγματα. Ενίοτε επιστρατεύεται η ειρωνεία. Ας πούμε, το λήμμα «αξίωμα» το οποίο αναφέρεται και στις δημόσιες θέσεις που ήταν ακόμη αντικείμενο αγοραπωλησίας καταλήγει με την παραπομπή στο λήμμα «ηθική». Αλλοτε χρησιμοποιείται η αλληγορία. Για παράδειγμα, στο λήμμα «μέλισσα» η περιγραφή των κηφήνων παραπέμπει – δίχως ωστόσο να δηλώνεται – στους αριστοκράτες. Ακόμη, προοδευτικές ιδέες περνούσαν τεχνηέντως συγκεκαλυμμένες μέσω αναφορών σε αυθεντίες όπως ο Γκρότιους.
Ο Μπλομ σκηνοθετεί επιδέξια τη διανοητική ατμόσφαιρα και το πολιτικό κλίμα του Παρισιού των μέσων του 18ου αιώνα, σκιαγραφεί τις προσωπικότητες των πρωταγωνιστών με όλα τα προτερήματά αλλά και τις όποιες μικρότητές τους και περιγράφει τις διακυμάνσεις ενός εγχειρήματος που θα καταλαμβάνει πάντα μια διακεκριμένη θέση στην ιστορία του πολιτισμού. Αν σήμερα θεωρούμε κατακτημένες τις ηθικοπολιτικές αξίες που υπερασπίστηκαν οι Εγκυκλοπαιδιστές, δεν μπορούμε παρά να τους αναγνωρίζουμε ψήγματα, έστω, της δικής τους συνεισφοράς στην πραγμάτωσή τους. Και δεν μπορούμε παρά να συγκινούμαστε από το κατόρθωμά τους ακόμη και αν πλέον δεν συμμεριζόμαστε την αισιοδοξία τους.
