Εκδοτικές περιπέτειες

Ο Διονύσιος Σολωμός πέθανε, ύστερα από επανειλημμένες εγκεφαλικές συμφορήσεις, στις 9/21 Φεβρουαρίου του 1857. Από την ημερομηνία αυτή ξεκινά το περιπετειώδες ιστορικό των σολωμικών εκδόσεων. Διότι ο Σολωμός ελάχιστα έργα του είχε εκδώσει όσο ζούσε. Με τον αδιάκοπο αγώνα του για εκφραστική τελειότητα και τις αλλεπάλληλες επεμβάσεις στα γραπτά του, με τη δύσκολη σχέση του με τη γλώσσα, έφτασε στο τέλος της ζωής του χωρίς να έχει προνοήσει για την τύχη του έργου του. Βεβαίως, πέθανε 59 ετών: θα μπορούσε να ελπίζει ότι θα ζήσει τουλάχιστον δέκα χρόνια ακόμη, για να επιμεληθεί τον όγκο των χειρογράφων του. Σ’ αυτό το σημείο ανάγεται η αρχή ενός φιλολογικού γρίφου, που έχει απασχολήσει γενεές σολωμιστών: Πώς θα εξέδιδε ο Σολωμός το έργο του αν το εξέδιδε ο ίδιος; Ποιες γραφές, από την ποικιλία των σχεδιασμάτων που σώθηκαν, είναι οι πρώτες δοκιμές του ποιητή, και ποιες οι μεταγενέστερες;

Ετσι, τον εκφραστικό αγώνα του Σολωμού ακολούθησε ένας δεύτερος αγώνας, ο εκδοτικός, ο οποίος διαρκεί ακόμη. Το ευρύ αναγνωστικό κοινό ελάχιστα πράγματα φαίνεται να έχει αντιληφθεί, τόσο από τον πρώτο αγώνα όσο και από τον δεύτερο. Αιτία ίσως είναι ο τρόπος διδασκαλίας του σολωμικού έργου στο σχολείο, όπου δίνεται μια εντελώς άνιση και άδικη εικόνα του Σολωμού ως αποκλειστικά πατριωτικού ποιητή, με αποτέλεσμα τον βέβαιο αποκλεισμό του από το πάνθεον των ποιητών που θα απασχολήσουν έναν μαθητή στην ενήλικη ζωή του. Είναι ενδεικτικό ότι η έκδοση πριν από λίγα μόνο χρόνια (το 1991), για πρώτη φορά, της Αλληλογραφίας του Σολωμού (Εκδόσεις Ικαρος), ενός συναρπαστικού αναγνώσματος που άπτεται δικαστικών αγώνων, προσωπικών αντιπαλοτήτων, σχέσεων με επιφανείς προσωπικότητες της εποχής, δεν βρήκε σχεδόν καμία ανταπόκριση από το αναγνωστικό κοινό, αλλά και από τους φιλολόγους. Αν υπάρχουν 100.000 φιλόλογοι αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα, δεν θα ‘πρεπε ο καθένας να έχει ένα τουλάχιστον αντίτυπο Σολωμού στη βιβλιοθήκη του; Προφανώς δεν έχει, αν κρίνουμε από τις πωλήσεις των Απάντων του στις Εκδόσεις Ικαρος. Ο Διονύσιος Σολωμός δεν είναι μόνο ο «εθνικός ποιητής», αλλά ­ πληρώνοντας ίσως το αντίτιμο μιας τέτοιας ετικέτας ­ και ο πιο παρεξηγημένος.

Εγραφε ο Οδυσσέας Ελύτης στα «Ανοιχτά χαρτιά» από το 1974, σχετικά με την περιλάλητη ενοποίηση του κόσμου, όπου οι μικροί λαοί εξαναγκάζονται να ευθυγραμμιστούν με τους μεγάλους και ισχυρούς, πόσο δύσκολη είναι η πνευματική αλληλογνωριμία μέσω της τεθλασμένης των μεταφράσεων, με πρώτο παράδειγμα τον Διονύσιο Σολωμό: «Ενας από τους πέντε ή δέκα μεγαλύτερους ποιητές σ’ όλο τον κόσμο και σ’ όλους τους αιώνες, ο Διονύσιος Σολωμός, παραμένει άγνωστος, και θα παραμένει, τη στιγμή που κυκλοφορεί σε απανωτές εκδόσεις ένα πλήθος αλλοφύλων πέμπτης και δέκατης κατηγορίας».

Οδεύουμε, άραγε, με την ευκαιρία της επετείου των 200 ετών από τη γέννηση του Σολωμού, σε μια επανεξέταση της ποιητικής φυσιογνωμίας του; Το ευχάριστο είναι ότι, όπως σημειώνει στην εισαγωγή του έργου του ο κ. Στυλιανός Αλεξίου, «ξεπεράστηκε στις μέρες μας και το αντιπατριωτικό ιδεολόγημα με τη σειρά του και έτσι δεν φαίνεται ότι θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια δήθεν αντικειμενικότερη εκτίμηση του ποιητή». Το ζητούμενο είναι να εξεταστεί ο Σολωμός ολόπλευρα, μέσα από όλες τις παραμέτρους του έργου του. Τι υπάρχει μέσα στο σολωμικό έργο; Η ακτινογραφία μιας κοινωνίας και μιας εποχής, όπου ο Σολωμός μάταια προσπαθούσε να αφυπνίσει «αναλφάβητους αγροτοποιμένες και μια ισχνή μικροαστική τάξη που διάβαζε εφημερίδες, μεταφρασμένα γαλλικά μυθιστορήματα και φαναριώτες στιχοπλόκους». Ακόμη και στην εποχή του, το σολωμικό έργο δεν έβρισκε πάντα τον στόχο του. Είναι ενδεικτικό το περιστατικό που αναφέρεται ότι, όταν ο Σολωμός έγραψε τον «Πόρφυρα», ένας φίλος του έκανε την παρατήρηση ότι το έθνος θα προτιμούσε να δημοσιευθεί ένα «εθνικό ποίημα», και ο Σολωμός απάντησε: «Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό».

Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι ξεκινάει κάποιος να γνωρίσει τον Σολωμό αύριο. Σε ποια χρονική συγκυρία θα πέσει, όσον αφορά τη διαδοχή των σολωμικών εκδόσεων; Συνοπτικά, η υπόθεση της έκδοσης του σολωμικού έργου έχει ως εξής: Δύο μόλις χρόνια μετά τον θάνατο του Σολωμού, το 1859, ο σύντροφος και μαθητής του Ιάκωβος Πολυλάς προέβη στην πρώτη έκδοση των «Ευρισκομένων» έργων του, τα οποία όπως αποδείχθηκε δεν ήταν άπαντα τα ευρισκόμενα. Μάλιστα ο Πολυλάς επέσειε αορίστως τον κίνδυνο να χαθεί ένα μέρος του έργου, εκφράζοντας την ευχή: «Αμποτε να μην αργήση η ώρα να φανερωθούν τα ακόμη σωζόμενα συγγράμματα του μακαρίτου, ώστε τούτο το βιβλίον να μη σταθή ως ιστορικό μνημείο του τρομερού κινδύνου, εις τον οποίον ευρίσκονται, επιβουλευόμενα ή από την αισχροκέρδεια ή από τον φθόνο, τα καθαρά γεννήματα της αγαθότητος και της μεγαλοφυίας». Ασφαλώς η έκδοση Πολυλά, που επανακυκλοφορεί σε φωτογραφική ανατύπωση (Εκδόσεις Ρούγα – Σ. Μυλωνά, 1998, Ζάκυνθος), έχει ξεπεραστεί από τις κατοπινές ανακαλύψεις (όπως την αστυνομικής υφής ανακάλυψη και πρώτη έκδοση της Γυναίκας της Ζάκυθος, το 1927, από τον Κώστα Καιροφύλα, έναν δημοσιογράφο!) και τις επελθούσες επιστημονικές εκδόσεις.

Η συνέχεια εκτυλίχθηκε κυρίως στον ιστορικό εκδοτικό οίκο «Ικαρος», όπου βρίσκονται και σήμερα τα κλασικά Απαντα του Διονυσίου Σολωμού, με επιμέλεια του Λίνου Πολίτη, σε τρεις τόμους. Ο Λίνος Πολίτης, που πέθανε το 1982, συνέδεσε τη ζωή του και το όνομά του με τη σολωμική έρευνα: επανεξέδωσε το σύνολο του σολωμικού έργου με πολλά συμπληρωματικά στοιχεία και το υπομνημάτισε με τρόπο υποδειγματικό. Η εργασία αυτή έγινε στη διάρκεια πολλών δεκαετιών και ολοκληρώθηκε με την ­ μετά τον θάνατο του Πολίτη ­ έκδοση του τρίτου τόμου των Απάντων, το 1991, που φέρνει στο φως για πρώτη φορά την Αλληλογραφία του Σολωμού. Η αρχή όμως τοποθετείται το 1944, με την πρώτη φιλολογική έκδοση του σολωμικού πεζού Γυναίκα της Ζάκυθος. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1948, εκδόθηκε ο πρώτος τόμος των Απάντων, με όλα τα ελληνικά ποιήματα του Σολωμού. Αυτός ο τόμος, από το 1948 ως σήμερα, δηλαδή στη διάρκεια 50 χρόνων, έχει κάνει έξι εκδόσεις. Τα Ποιήματα του Σολωμού, στην εγκυρότερη έκδοσή τους, έχουν πουλήσει στη διάρκεια μισού αιώνα 20.000 αντίτυπα περίπου! Μεγάλος αριθμός, αν λάβουμε υπόψη τις πωλήσεις των ποιητικών συλλογών γενικά, αλλά μικρός, αν τον συγκρίνουμε λόγου χάρη με τις πωλήσεις του Ελύτη, ή αν σκεφθούμε ότι εκτείνεται στη διάρκεια μισού αιώνα.

Το 1955 εκδόθηκε από τον Λίνο Πολίτη ο δεύτερος τόμος των Απάντων του Σολωμού, με τα πεζά και τα ιταλικά έργα του ποιητή, τα τελευταία στο πρωτότυπο, αμετάφραστα. Ο τόμος με τα Πεζά και Ιταλικά βρίσκεται σήμερα στην πέμπτη ανατύπωση, δηλαδή είχε περίπου την ίδια απήχηση με τα ποιήματα. Το 1960 κυκλοφόρησε το παράρτημα του δεύτερου τόμου, με τις μεταφράσεις των ιταλικών, ποιημάτων και πεζών (αυτό βρίσκεται ευλόγως στην τρίτη έκδοση). Και, τέλος, το 1991 κυκλοφόρησε ο τρίτος τόμος με την Αλληλογραφία του Σολωμού, μετά από πολυετή ταξινόμηση χειρογράφων και αρχείων, ένας φιλολογικός άθλος του Λίνου Πολίτη και της Ελένης Τσαντσάνογλου, που ήταν συγχρόνως και ένα εκδοτικό επίτευγμα: κόστισε, όπως θυμάται σήμερα η κυρία Χρυσή Καρύδη των Εκδόσεων Ικαρος, 17 εκατομμύρια την εποχή εκείνη! Και δεν το αγόρασε κανείς από την πνευματική ηγεσία του τόπου, ούτε το υπουργείο Παιδείας ούτε το υπουργείο Πολιτισμού ούτε άλλοι φορείς. Είναι πραγματικά αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ο τόμος αυτός, με περιεχόμενο που δεν απαντάται σε καμία άλλη έκδοση, δεν υπάρχει στις δημόσιες βιβλιοθήκες. Ωστόσο παραμένει το γεγονός ότι οι τρεις αυτοί τόμοι, σε επιμέλεια Λίνου Πολίτη, συγκροτούν το corpus του σολωμικού έργου. Οταν μιλάμε για Απαντα του Σολωμού εννοούμε και σήμερα την έκδοση του Πολίτη.

Στη διάρκεια των τεσσάρων δεκαετιών, που διήρκεσε η έκδοση των Απάντων, ένα μείζον εκδοτικό γεγονός έδωσε νέα πνοή στη σολωμική έρευνα: ήταν η έκδοση των αυτογράφων του Σολωμού, με τίτλο Αυτόγραφα έργα, σε επιμέλεια πάντα του Λίνου Πολίτη, στη Θεσσαλονίκη, το 1964. Η έκδοση αυτή έκανε σε όλους προσιτά τα γραπτά του Σολωμού, αυτούσια, σε φωτοτυπίες και σε τυπογραφική μεταγραφή. Ακολούθησαν πλήθος σολωμικών μελετών και εκδόσεων με βάση την «αναλυτική» μέθοδο, που έδινε έμφαση στα στάδια επεξεργασίας των ποιημάτων από τον Σολωμό, κλασικές φιλολογικές συζητήσεις και μαχητικές αντιπαραθέσεις.

Ετσι είχαν τα πράγματα όταν το 1994 μια νέα έκδοση ήρθε να ανακινήσει εκ βάθρων το θέμα των εκδόσεων του Σολωμού: ήταν η έκδοση, σε έναν τόμο αυτή τη φορά, του σολωμικού έργου από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Κρήτης κ. Στυλιανό Αλεξίου, στις Εκδόσεις Στιγμή. Ο τόμος αυτός, που στόχο έχει την ενιαία παρουσίαση των ολοκληρωμένων έργων και των πληρέστερων αποσπασμάτων του Σολωμού, λαμβάνει υπόψη όλες τις προηγούμενες εκδόσεις, και επιχειρεί μια νέα συνθετική εικόνα του σολωμικού έργου. Τόσος ήταν ο θόρυβος που δημιουργήθηκε γύρω από αυτή τη νέα κριτική έκδοση των έργων του Σολωμού, που βαδίζει ήδη για επανέκδοση, ώστε χρειάστηκε να μεσολαβήσει πέρυσι ένα τομίδιο του κ. Αλεξίου με τίτλο Σολωμιστές και Σολωμός, όπου εκτίθενται τα καθέκαστα της υποδοχής όχι πλέον του Σολωμού, αλλά της έκδοσης του Σολωμού από τον Στ. Αλεξίου. Νέες αναταράξεις στον χώρο των σολωμιστών αναμένονται τον Σεπτέμβριο, όταν υπολογίζεται να εκδοθούν οι Στοχασμοί του Διονυσίου Σολωμού σε ένα συλλογικό έργο που θα περιλαμβάνει το ιταλικό πρωτότυπο των Στοχασμών από την κριτική έκδοση του Massimo Peri, τη μετάφραση των Στοχασμών από τον Στ. Αλεξίου και φιλοσοφικό σχολιασμό των κειμένων από τον Κώστα Ανδρουλιδάκη, στις Εκδόσεις Στιγμή. Σημειώνεται ότι η έκδοση αυτή έρχεται να απαντήσει στην πολύ πρόσφατη έκδοση των Στοχασμών από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Γιώργο Βελουδή, στις Εκδόσεις Περίπλους.

Η κινητικότητα αυτή αποδεικνύει ότι ο Σολωμός είναι ένα ζωντανό κεφάλαιο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, που δεν σταματά να εγείρει ιστορικά, φιλολογικά, γλωσσικά, φιλοσοφικά, πολιτικά ερωτήματα. Και αν ακόμη τίποτε από αυτά δεν μας ενδιαφέρει, ο Σολωμός μπορεί απλώς να δείξει «ποια είναι η τέχνη του λόγου»! Απόδειξη, πόσο βαθιά έχουν χαραχθεί στη συλλογική συνείδηση σολωμικοί στίχοι, που μπορούν και σήμερα να φουσκώσουν τα στήθη: «Η δύναμή σου πέλαγο κι η θέλησή μου βράχος».