Ο Michel Serres, ο οποίος υπήρξε επί σειρά ετών καθηγητής της Φιλοσοφίας των Επιστημών στα πανεπιστήμια της Σορβόννης στη Γαλλία και του Στάνφορντ στις ΗΠΑ, έδωσε μια διάλεξη στο Γαλλικό Ινστιτούτο με θέμα «Η φιλοσοφία του χρόνου». Τον συναντήσαμε μόλις είχε τελειώσει τον καθημερινό πρωινό περίπατό του.
Οι επικριτές σας ισχυρίζονται ότι εμφανίζεστε πολύ συχνά στην τηλεόραση. Χωράει η φιλοσοφία στη μικρή οθόνη;
«Αυτά είναι κακίες. Πηγαίνω σε εκπομπές μόνο όταν υπάρχει λόγος, δηλαδή όποτε κυκλοφορεί ένα βιβλίο μου. Αυτή τη στιγμή υπάρχει ρήξη ανάμεσα στην τηλεόραση και στους ανθρώπους του πνεύματος. Γίνονται όμως προσπάθειες από δύο γαλλικά κανάλια να προβάλουν προγράμματα ποιότητας και συμμετέχω σε αυτές τις προσπάθειες γιατί ως πανεπιστημιακό με αφορά η διάδοση της γνώσης. Ο φιλόσοφος πρέπει να αγωνίζεται για τη μόρφωση του κόσμου, δεν μπορεί να απομονώνεται. Ενα από τα μελήματά μου τον τελευταίο καιρό είναι η ενίσχυση της λεγόμενης «εκπαίδευσης εξ αποστάσεων», που συμπεριλαμβάνει το ραδιόφωνο, την τηλεόραση, το Ιντερνετ και κάθε άλλο σύγχρονο μέσο».
Συμφωνείτε με την άποψη ότι η ευρωπαϊκή εκπαίδευση περνά κρίση;
«Βέβαια. Για έναν και μόνο λόγο: τα μέσα άλλαξαν. Παλιά είχαμε την προφορική διδασκαλία. Ο γραπτός λόγος έφερε μια αλλαγή. Με το τυπογραφείο άλλαξαν ξανά οι συνθήκες… και πάει λέγοντας. Σήμερα υπάρχουν τα κομπιούτερ, η οθόνη και προηγμένος εξοπλισμός που δεν χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση. Πρέπει οπωσδήποτε να κατευθυνθούμε σε ένα νέου τύπου πανεπιστήμιο. Μέχρι πρότινος τα πανεπιστήμια κατελάμβαναν ένα χώρο με τις βιβλιοθήκες, τις αίθουσες διδασκαλίας, τις εστίες. Κάποιος που ήθελε να σπουδάσει έπρεπε να μετακινηθεί. Σήμερα μετακινείται η γνώση και όχι το άτομο. Οσο μακριά κι αν βρίσκεσαι από την πηγή της γνώσης, εκείνη έρχεται σπίτι σου».
Η ταχύτητα μετάδοσης της γνώσης διαφοροποιεί την αξία του χρόνου;
«Η αξία του χώρου μεταβάλλεται περισσότερο από εκείνη του χρόνου. Εχετε σκεφθεί ότι έχοντας e-mail καταργείτε τη διεύθυνσή σας που αντιστοιχεί σε ένα οίκημα στο οποίο κατοικείτε; Τώρα παίρνετε το κομπιούτερ σας οπουδήποτε και το e-mail σας ακολουθεί. Δεν βρίσκεστε πουθενά. Το ίδιο γίνεται και με το κινητό τηλέφωνο. Εντοπίζεστε οπουδήποτε και όχι σε ένα συγκεκριμένο χώρο. Μπορώ να έχω ταυτόχρονα μαθητές στην Ιαπωνία, στην Ελλάδα και στη Γαλλία. Αυτό είναι καταπληκτικό…».
Εκμηδενίζεται όμως η ανθρώπινη επαφή.
«Υποθέτω ότι ως μαθήτρια μισήσατε τα μαθηματικά… Ξέρετε γιατί συνέβη αυτό; Γιατί ποτέ δεν αγαπήσατε αρκετά τον μαθηματικό σας. Νομίζετε λοιπόν ότι ο ανθρώπινος παράγοντας σας βοήθησε; Θα έλεγα ότι μάλλον σας απώθησε από τη γνώση. Τώρα θυμόσαστε μόνο τους καθηγητές που συμπαθούσατε, αλλά υπήρξαν άνθρωποι που σας εμπόδισαν να ολοκληρώσετε τη μόρφωσή σας. Ετσι λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι ο ανθρώπινος παράγοντας είναι το καλύτερο και το χειρότερο πράγμα ταυτόχρονα. Το ίδιο ισχύει και για την τηλεόραση, το βιβλίο, το κομπιούτερ. Οποιοσδήποτε δίαυλος επικοινωνίας εμπεριέχει και τα δύο. Είναι κανόνας».
Υπάρχουν κίνδυνοι στο τέλος του αιώνα μας από την άναρχη ανάπτυξη των επιστημών;
«Η ατομική βόμβα έθεσε πρώτη ζήτημα ηθικής της τεχνολογίας. Η φιλοσοφία των επιστημών μπορούμε να πούμε ότι έχει αφετηρία τον βομβαρδισμό της Χιροσίμα. Ολες οι επιστήμες στη συνέχεια άρχισαν να διερωτώνται για την ηθική πλευρά τους, όπως για παράδειγμα στη βιολογία μπαίνει ζήτημα ηθικής στην εξέλιξη της γενετικής. Οπως βλέπετε, αποφεύγω να χρησιμοποιήσω τη λέξη «κίνδυνος» και αντιπροτείνω την «ηθική». Ο διάλογος ανάμεσα σε αυτούς που θέλουν να ελαχιστοποιήσουν τους κινδύνους έχει αρχίσει. Υπάρχουν δύο πλευρές σε αυτόν τον διάλογο: το κοινό και οι ειδικοί. Οσο περισσότερο συζητούν τόσο μειώνεται ο κίνδυνος».
Η φιλοσοφία των επιστημών προηγείται ή έπεται της επιστήμης;
«Εχει γίνει πολύ δύσκολο σήμερα να είναι κανείς όχι μόνο φιλόσοφος αλλά και απλός πολίτης χωρίς να γνωρίζει τι συμβαίνει στον τομέα των επιστημών, αφού μόνο στην επιστήμη υπάρχει αξιόλογη πρόοδος. Είναι εκείνη που ωθεί προς τα εμπρός τις εξελίξεις. Αρα οι φιλόσοφοι που δεν έχουν γνώση των επιστημών έχουν ελλιπή κατάρτιση. Πιστεύω ότι οι επιστήμες χωρίς ανθρωπισμό μας οδηγούν στη βαρβαρότητα, αλλά και ο ανθρωπισμός που αγνοεί τις επιστήμες είναι εντελώς ανεύθυνος».
Με τις θεωρίες της σχετικότητας, του χάους και της κβαντομηχανικής έχουν καταρριφθεί ακλόνητες επιστημονικές βεβαιότητες. Από πού θα αντλήσουμε τις βεβαιότητες του 21ου αιώνα, αν βέβαια θεωρείτε ότι τις έχουμε ανάγκη;
«Αντιμετωπίζουμε ορθολογιστικά το απρόβλεπτο και αυτό είναι κάτι που με κάνει αισιόδοξο. Θα ήθελα οι σημερινοί νέοι να μην υπακούσουν στα δόγματα της δικής μου γενιάς. Αυτό μας διαφοροποιεί από τα ζώα: ότι τα παιδιά μας γίνονται διαφορετικά, εξελίσσονται. Δεν ξέρω από πού θα πιαστούν για να δημιουργήσουν έναν κόσμο χωρίς κινδύνους…».
Θεωρείτε ότι η φιλοσοφία των επιστημών μπορεί να ετοιμάσει το έδαφος για νέες τοποθετήσεις στον χώρο της πολιτικής;
«Δεν μπορώ να απαντήσω με βεβαιότητα. Εχω όμως την εντύπωση ότι η φιλοσοφία, όπως διδάσκεται τουλάχιστον στα πανεπιστήμια της Γαλλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών, βυθίζεται όλο και περισσότερο στην ιστορία της και δεν θα επέτρεπε την ανάπτυξη της όποιας νέας ιδεολογίας».
Ποιες είναι οι θέσεις σας για τους γάλλους φιλοσόφους όπως ο Φουκό και ο Ντελέζ;
«Ηταν πολύ σημαντικοί για μια συγκεκριμένη εποχή. Τους τοποθετώ, μαζί με τον Ντεριντά, στην ομάδα φιλοσόφων που, αρχής γενομένης από τον Σαρτρ, αφήνει τις θετικές επιστήμες για να ασχοληθεί με τις ανθρωπιστικές. Πρόκειται για φιλοσόφους που δίνουν προτεραιότητα στον τομέα των ανθρωπιστικών σπουδών. Νομίζω ότι αυτή η φάση θα ολοκληρωθεί σύντομα γιατί οι θετικές επιστήμες δίνουν γνώσεις τόσο καινούργιες και τόσο σημαντικές που η φιλοσοφία πρέπει να στραφεί εκ νέου σε αυτές. Ο Ντελέζ το αντιλήφθηκε έγκαιρα, ο Φουκό όμως όχι».
Πώς αξιολογείτε τον Χάιντεγκερ; Θεωρείτε ότι επηρέασε την αντίληψη για τον χρόνο στον βαθμό που το έκανε και ο Αϊνστάιν;
«Νομίζω ότι κανένας από τους δύο δεν είχε καθοριστική επίδραση σε αυτό το θέμα. Η επίδραση του Αϊνστάιν δεν ήταν σημαντική. Αν με ρωτούσατε στα μέσα της δεκαετίας του ’60, θα σας έλεγα ότι έκανε μια πραγματική επανάσταση. Οι σπουδαιότερες απόψεις σχετικά με τον χρόνο διατυπώθηκαν στην αρχή του αιώνα από τον Ανρί Πουανκαρέ. Και ο Ανρί Μπεργκσόν εμβάθυνε πολύ περισσότερο από τον Χάιντεγκερ. Με τις ανακαλύψεις του τέλους του αιώνα μπορούμε να επαναπροσδιορίσουμε τις θέσεις μας για τις διάφορες θεωρίες που διατυπώθηκαν. Ο κόσμος του χάους είναι πολύ πιο ανοιχτός και πολύ πιο απρόβλεπτος».
Στη «Γένεση της Φυσικής» είχατε παρομοιάσει τη φυσική των στερεών με τον Αρη και τη φυσική των ρευστών με την Αφροδίτη. Θέλετε να το σχολιάσετε;
«Πάνε πολλά χρόνια από τότε. Είχα πει ότι, παρ’ όλο που επικράτησε η φυσική των στερεών, εκείνη των ρευστών θα μπορούσε να παράσχει μεγαλύτερο όγκο γνώσης. Οι φεμινίστριες της εποχής είχαν αντιδράσει με ενθουσιασμό στις τοποθετήσεις και στους συσχετισμούς μου γιατί νόμισαν ότι υπήρχε σε όλα αυτά κάτι που τις αφορά. Αλλά πρόκειται για ένα παλιό βιβλίο μου…».
Μπορεί να θεωρηθεί παλιό ένα φιλοσοφικό βιβλίο που κυκλοφόρησε πριν από τριάντα χρόνια;
«Και ναι και όχι. Ξεκίνησα τις μελέτες μου από το θέμα της επικοινωνίας σε μια εποχή όπου δεν είχε εξελιχθεί όσο σήμερα η τεχνητή νοημοσύνη. Τα δέκα τελευταία χρόνια τα δεδομένα ανατρέπονται διαρκώς».
Η επιστημολογία επαναφέρει θεολογικό ζήτημα;
«Από τον 17ο αιώνα πιστεύουμε ότι από τη μία πλευρά βρίσκονται η επιστήμη και η λογική και από την άλλη βρίσκονται η θρησκεία με τον ανορθολογισμό και το συναίσθημα. Νομίζω όμως τελικά ότι υπάρχει λογική και στους μύθους αρχαίων θρησκειών και σε κατοπινές μονοθεϊστικές θρησκείες. Νομίζω τελικά ότι το εύρος της θρησκείας είναι μεγαλύτερο από εκείνο της επιστήμης».
Θέλετε να μας μιλήσετε για τη σειρά των βιβλίων Dominos;
«Το σημαντικότερο πράγμα αυτή τη στιγμή στη ζωή μου είναι η παιδαγωγική. Ονειρεύομαι ένα ολοκληρωμένο σύστημα διδασκαλίας εξ αποστάσεως. Οι επιστημονικές ανακαλύψεις περισσότερο από ποτέ άλλοτε απομακρύνονται από το ευρύ κοινό. Είπαμε πριν από λίγο ότι για να εξαλείψουμε τους κινδύνους από την εξέλιξη της επιστήμης πρέπει να υπάρξει διάλογος ανάμεσα στους ειδικούς και στον κόσμο. Πώς όμως θα ακολουθήσει ο κόσμος αν δεν έχει τις βασικές γνώσεις; Ετσι σκεφτήκαμε τη συγγραφή απλών βιβλίων που θα φέρουν την υπογραφή ενός επιστήμονα που έχει διακριθεί στον τομέα του. Ολα αυτά για τα οποία συζητήσαμε σήμερα το χάος, η σχετικότητα κ.ά. υπάρχουν στη μορφή του μικρού εγχειριδίου. Η σειρά ονομάστηκε Dominos επειδή κάθε τόμος χωρίζεται σε δύο μέρη: το πρώτο είναι αφιερωμένο στην απόκτηση γνώσεων ενώ το δεύτερο δίνει αφορμή για στοχασμό».
Συχνά οι ειδικοί θέλουν να κρατήσουν τη γνώση για τον εαυτό τους υποστηρίζοντας ότι η «εκλαΐκευση» οδηγεί στην ημιμάθεια.
«Δεν υπάρχει τίποτε πιο θλιβερό για έναν άνθρωπο από το να μη θέλει να μοιραστεί τη γνώση του. Λέμε ότι είναι μίζερο να αντλεί εξουσία από την οικονομική ισχύ του. Είναι πολύ χειρότερο να το κάνει λόγω της μορφωτικής ισχύος του. Ορισμένοι δεν καταλαβαίνουν ότι η μετάδοση γνώσεων δεν έχει σχέση με εμπορική συναλλαγή. Θα σας εξηγήσω τι εννοώ με ένα παράδειγμα. Αν σας έδινα τώρα το χρυσό δαχτυλίδι μου, εγώ δεν θα είχα πια δαχτυλίδι ενώ εσείς θα είχατε. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με τη μόρφωση. Αν γνωρίζω κάτι και σας το μεταδώσω, θα το έχετε και εσείς και εγώ. Η γνώση πολλαπλασιάζεται, δεν είναι σαν τα χρήματα που αλλάζουν χέρια».
* Τα εγχειρίδια της σειράς Dominos των εκδόσεων Flammarion απλοποιούν για το ευρύ κοινό πολύπλοκα ζητήματα όπως «Η τεχνητή αναπαραγωγή», «Multimedia», «Βιοηθική» και άλλα 60 περίπου επιστημονικά θέματα. Τα δώδεκα πρώτα μεταφράστηκαν από τις εκδόσεις «Π. Τραυλός – Ε. Κωσταράκη» και ήδη κυκλοφορούν στην αγορά.
