Χάϊνριχ Μπελ
Ομαδικό πορτρέτο με μία κυρία
Μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου.
Επίμετρο Jean-Jacques Pollet.
Εκδόσεις Πόλις, 2015,
σελ. 523, τιμή 20 ευρώ

Δεν είναι πολλοί οι συγγραφείς στην παγκόσμια πεζογραφία που οι γυναικείες μορφές των έργων τους μένουν χαραγμένες στη μνήμη του αναγνώστη (όπως η Εμα Μποβαρί του Φλομπέρ, η Αννα Καρένινα του Τολστόι, η Ούρσουλα στο Ουράνιο τόξο και η Γκούντρουν στις Ερωτευμένες γυναίκες του Ντ. Χ. Λόρενς, για να αναφέρω κάποια από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα). Στην κατηγορία αυτή θα πρέπει να εντάξουμε και τον έναν από τους δύο μείζονες μεταπολεμικούς πεζογράφους της Γερμανίας: τον Χάινριχ Μπελ.

Η Καταρίνα Μπλουμ στη Χαμένη τιμή της Καταρίνα Μπλουμ και η Λένι Πφάιφερ στο Ομαδικό πορτρέτο με μία κυρία, δύο από τα τέσσερα σημαντικότερα μυθιστορήματα του Μπελ (τα άλλα είναι ο Κλόουν και το Μπιλιάρδο στις εννιάμιση), ανήκουν στους αντιπροσωπευτικότερους χαρακτήρες του σύγχρονου μυθιστορήματος. Με μια μικρή διαφορά, εντούτοις: η Λένι Πφάιφερ δεν είναι απλώς ένας εμβληματικός χαρακτήρας αλλά εκφράζει μια χώρα και κατ’ επέκταση μια ολόκληρη εποχή.
Το Ομαδικό πορτρέτο είχε εκδοθεί, σε μετάφραση Γιάννη Λάμψα, από τις εκδόσεις Ζάρβανος το 1972, τη χρονιά που απονεμήθηκε στον Μπελ το βραβείο Νομπέλ. Για αυτό κυρίως το βιβλίο η Σουηδική Ακαδημία τίμησε τον συγγραφέα αλλά φυσικά και τα άλλα που προανέφερα ανήκουν επίσης στα σημαντικότερα επιτεύγματα της ευρωπαϊκής μεταπολεμικής πεζογραφίας. Ομως το Ομαδικό πορτρέτο είναι έργο πολύ πιο ριζοσπαστικό και σύνθετο, που ανανεώνει τον πεζογραφικό μοντερνισμό, παραμένοντας ωστόσο ρεαλιστικό από την αρχή ως το τέλος. Και είναι σαν να διαψεύδει, 44 χρόνια μετά την πρώτη έκδοσή του, την πρόσφατα τιμηθείσα με το βραβείο Νομπέλ Σβετλάνα Αλεξίεβιτς η οποία ισχυρίζεται πως θα έγραφε μυθιστορήματα με την κλασική έννοια μόνον αν ζούσε στον 19ο αιώνα, χαρακτηρίζοντας τα δικά της πεζογραφήματα «πολυφωνικά μυθιστορήματα». Ο χαρακτηρισμός ωστόσο ταιριάζει περισσότερο στο Ομαδικό πορτρέτο, που δεν είναι απλώς «πολυφωνικό μυθιστόρημα» αλλά επίτευγμα πολύ πιο σύνθετο.
Σύνθετο πορτρέτο


Βρισκόμαστε στο τέλος της δεκαετίας του 1960. Ο αφηγητής, τον οποίο ο Μπελ αποκαλεί συγγραφέα (συγγρ. για την ακρίβεια) μας παρουσιάζει την ηρωίδα του βιβλίου Λένι Πφάιφερ, μια γυναίκα 48 ετών, ξανθιά, με ελαφρώς γκριζαρισμένα μαλλιά, που ο εργασιακός της βίος δεν μοιάζει να έχει μεγάλο ενδιαφέρον σε σχέση με την τρομερή εποχή στην οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε. Ο συγγραφέας-αφηγητής θέλει να τη συναντήσει –και αυτό κρατά τον αναγνώστη σε αναμονή, αλλά ο Μπελ θα αναβάλει επί πολλές σελίδες τη συνάντηση.
Ο αφηγητής λοιπόν μιλά για τη Λένι μέσω των 60 και πλέον ανθρώπων που τη γνώρισαν στη διάρκεια του βίου της και οι «πληροφορίες» τους δημιουργούν σιγά-σιγά το πορτρέτο της. Πορτρέτο μιας γυναίκας φαινομενικά αφελούς, η οποία ωστόσο αποδεικνύεται εξαιρετικά σύνθετος και περίπλοκος χαρακτήρας. Η Λένι μεγαλώνει την εποχή που ο ναζισμός σαρώνει τη Γερμανία, στη συνέχεια ζει τον μεγάλο πόλεμο και τώρα, σε ώριμη ηλικία, βιώνει τις συνέπειές του στην κοινωνία και τη ζωή της.
Το βιβλίο «χωρίζεται» σε δύο μέρη. Στο πρώτο έχουμε τις μαρτυρίες όσων γνώρισαν τη Λένι, όπως τις καταγράφει ο αφηγητής. Φτάνουμε έτσι στις 2 Μαρτίου 1945. Είναι η μέρα της τελευταίας από τις αναρίθμητες αεροπορικές επιδρομές των Συμμάχων εναντίον της Κολονίας που σηματοδοτούν την κατάρρευση της αντίστασής της. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι μιλώντας για την Κολονία ο Μπελ μιλά στην ουσία για όλη τη Γερμανία.
Στο δεύτερο μέρος τα πρόσωπα που μιλούσαν για τη Λένι εισέρχονται επίσης στην αφήγηση και τώρα πλέον δεν μιλούν μόνο για την ίδια αλλά και για τον εαυτό τους και τη δική τους ζωή. Οι αφηγήσεις τους συμπληρώνουν το πορτρέτο της πρωταγωνίστριας, όμως με τρόπο φασματικό μας προσφέρουν και κάτι σημαντικότερο: την πολυεπίπεδη εικόνα της εποχής.

Η επιβίωση και η αθωότητα
Το Ομαδικό πορτρέτο είναι ένα βιβλίο για την επιβίωση, την αθωότητα, την επιείκεια και την ανθρωπιά αλλά ταυτοχρόνως και τη βαρβαρότητα και την αθλιότητα μιας ανάξιας εποχής που σάρωσε τη Γερμανία και τον λαό της –κατά συνέπεια και την ευρωπαϊκή ήπειρο. Το ηθικό ερώτημα και εδώ, όπως και στον Κλόουν, προκύπτει, εμμέσως πλην σαφώς, αμείλικτο: πόσο αξίζει μια χώρα όπου οι άνθρωποί της καταστρέφονται και οι συνθήκες τούς αναγκάζουν πολλές φορές να δείξουν τη χειρότερη πλευρά του εαυτού τους; Εδώ έχουμε έναν λαό σε κρίση –και η κρίση αυτή είναι μακροχρόνια.
Τα σαρκαστικά σχόλια που ο Μπελ ενσωματώνει στην αφήγηση δεν ακυρώνουν το παραπάνω κρίσιμο ερώτημα. Ο Μπελ είναι ηθικός συγγραφέας –και βαθύτατα πολιτικός, γι’ αυτό και έχει ιδιαίτερη σημασία που η Λένι Πφάιφερ δεν έχει πολιτικά χαρακτηριστικά. Είναι μια αντιηρωίδα, κατά κάποιον τρόπο, ένα θύμα που προκαλεί μεν τη συμπάθεια, όχι όμως και τη λύπη του αναγνώστη τον οποίο ο εξαίρετος αυτός συγγραφέας οδηγεί στο κοινωνικό πεδίο μέσω του ανθρωπολογικού του βλέμματος που βρίσκεται κάτω από τη ντοκιμαντερίστικη, θα λέγαμε, δηλαδή σχεδόν ουδέτερη αφήγησή του.
Τα σχόλια αυτά συνιστούν και την κριτική του Μπελ στα μεγάλα συστήματα: στον καθολικισμό, τον καπιταλισμό, τον λεγόμενο υπαρκτό σοσιαλισμό. Αλλά δεν είναι γενικόλογα. Προκύπτουν από τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας-αφηγητής αναφέρεται στα γεγονότα και τις πληροφορίες που παραθέτει, στα όσα του λένε αλλά και στο ποιοι είναι εκείνοι που του τα λένε.
Οι ιστορικές αναφορές στο μυθιστόρημα είναι πολλές και με το πέρασμα των χρόνων κάποια πρόσωπα ή γεγονότα που το 1971, όταν εξεδόθη το βιβλίο ήταν γνωστά, σήμερα να φαίνονται μακρινά και οι περισσότεροι ή να μην τα θυμούνται ή να μην τα γνωρίζουν. Η ευσυνείδητη μεταφράστρια Μαργαρίτα Ζαχαριάδου (η μετάφρασή της είναι καλύτερη από την παλαιότερη του Γιάννη Λάμψα) φρόντισε να εφοδιάσει το βιβλίο με τις αναγκαίες σημειώσεις στο τέλος.
Ο Μπελ πίστευε πως ένα μυθιστόρημα, όσο υποκειμενικό κι αν παρουσιάζεται, βρίσκεται πιο κοντά στην ιστορική αλήθεια από ένα βιβλίο Ιστορίας. Αυτό μοιάζει υπερβολικό, όμως επιβεβαιώνει την πίστη του στη δύναμη της λογοτεχνίας –και το Ομαδικό πορτρέτο με μία κυρία συνιστά την καλύτερη απόδειξη. Είναι σπουδαίο έργο –και περισσότερο επίκαιρο από ποτέ.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ