Ο Μπένγιαμιν στη Μόσχα

Η Σούζαν Σόνταγκ τον θεωρούσε ως τον κορυφαίο δοκιμιογράφο του 20ού αιώνα. Η επίδρασή του στην κριτική, στην κοινωνιολογία, στην πολιτική και στην αισθητική υπήρξε καθοριστική στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής σκέψης. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, εκείνος ο αμφιθυμικός και πρωτοπόρος διανοούμενος, θα άνοιγε νέους δρόμους στην ερμηνεία των κοινωνικών, ιστορικών και πολιτισμικών φαινομένων. Αυτό που αποκαλούμε σήμερα «θεωρία» (ό,τι κι αν σημαίνει η λέξη) προϋποθέτει τον Μπένγιαμιν. Για να μείνω σ’ ένα μόνο παράδειγμα, όποιος θέλει να καταλάβει σε βάθος τον Μποντλέρ και το Παρίσι του 19ου αιώνα, από τη δική του μελέτη για το Παρίσι των στοών θα πρέπει να ξεκινήσει. Αυτός απέδειξε ότι εκείνο που αποκαλούμε νεωτερικότητα δεν αρχίζει με τους αγγλοσάξονες μοντερνιστές στις αρχές του 20ού αιώνα αλλά στα μέσα του 19ου, με το έργο του ποιητή των Ανθέων του Κακού.

Στη χώρα μας το έργο του Μπένγιαμιν απέκτησε τα τελευταία χρόνια φανατικούς θαυμαστές, τόσο ανάμεσα στους ειδικούς όσο και στους απαιτητικούς αναγνώστες. Τα αντιπροσωπευτικότερα κείμενά του έχουν εκδοθεί στα ελληνικά. Τώρα συμπληρώνονται με ένα ακόμη σημαντικό έργο, το Ημερολόγιο Μόσχας, μεταφρασμένο εξαιρετικά από την Εμη Βαϊκούση. Η έκδοση συνοδεύεται από έναν εξαιρετικό πρόλογο του Γκέρσομ Σόλεμ, κορυφαίου ισραηλινού φιλοσόφου και φίλου του Μπένγιαμιν, και από ένα ερεθιστικό επίμετρο του Κώστα Θ. Καλφόπουλου, άριστου γνώστη της ζωής και του έργου του συγγραφέα.

Ο έρωτας και η εποχή

Ο Μπένγιαμιν έμεινε δύο μήνες στη Μόσχα: από τις 6 Δεκεμβρίου 1926 ως τα τέλη Ιανουαρίου του 1927. Δύο ήταν οι κυριότεροι λόγοι γι’ αυτό το μακρύ ταξίδι: πρώτα ο απελπισμένος έρωτάς του για τη λετονή μπολσεβίκα Ασια Λάτσις και έπειτα γιατί είχε ανειλημμένες επαγγελματικές υποχρεώσεις (έπρεπε να αποκτήσει γνώση της Μόσχας «από πρώτο χέρι» ώστε να γράψει σχετικές μελέτες, για τις οποίες είχε εν μέρει πληρωθεί) και ήθελε να γνωρίσει την πρωτεύουσα μιας χώρας που από την τσαρική περνούσε στην μπολσεβίκικη εποχή. Η γνώση που θα αποκόμιζε θα έπαιζε καθοριστικό ρόλο στο αν θα αποφάσιζε να γίνει ή όχι μέλος του γερμανικού κομμουνιστικού κόμματος. Ο Μπένγιαμιν αποφάσισε τελικά να μη γίνει. Και πώς θα μπορούσε, όταν στο έργο του συνδυάζει τον μαρξισμό, τον ρομαντισμό και τον μυστικισμό και ήταν για τον ίδιον αδύνατο να περιοριστεί στη μαρξιστική ορθοδοξία; Γι’ αυτό άλλωστε σε επιστολή του της 29ης Μαΐου 1929 στην επιτροπή σύνταξης της Μεγάλης Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας ο Λαϊκός Επίτροπος Διαφώτισης Ανατόλι Λουνατσάρσκι εισηγείται να μη συμπεριλάβουν το κείμενο του Μπένγιαμιν για τον Γκαίτε.

Το Ημερολόγιο Μόσχας ο συγγραφέας του το έγραψε χωρίς να έχει σκοπό να το δημοσιεύσει. Είναι σαν να το απευθύνει στον εαυτό του. Πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει η μορφή της Ασια, αλλά περνούν και πολλά άλλα πρόσωπα που συνάντησε ή αναφέρεται σ’ αυτά. (Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν λεπτομερείς σημειώσεις για το καθένα, όπως και για ένα πλήθος τοπωνύμια κ.ά.)

Πορτρέτο της πόλης

Αυτό είναι ένα χρονικό εποχής και ο αναγνώστης θα βρει την αμεσότητα που συναντούμε στα έργα της μυθοπλασίας. Δεν φωτίζει μια πτυχή της προσωπικότητας του συγγραφέα του μόνον αλλά – κυρίως – είναι και πορτρέτο της Μόσχας, που μαζί με το Βερολίνο και το Παρίσι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του Μπένγιαμιν. Είναι μια Μόσχα χειμωνιάτικη – και άλλωστε έτσι μας έχει σε μεγάλο βαθμό «κληροδοτηθεί» από τη μεγάλη ρωσική λογοτεχνία. Κι εδώ έχουμε κάποιες από τις πάμπολλες παρατηρήσεις του που διεισδύουν στο βάθος των φαινομένων, όπως διατυπώνονται στα θεωρητικά του έργα. Για παράδειγμα: «μεγάλοι» είναι οι συγγραφείς εκείνοι που η επίδρασή τους έχει ιστορικό χαρακτήρα.

Η παρατηρητικότητά του είναι εκπληκτική. Καθώς από παλιά είχε αναπτύξει την τέχνη της περιπλάνησης, αυτός ο υπέροχος flâneur μάς δίνει σε εικόνες που διαδέχονται απανωτά η μία την άλλη έναν ατελεύτητο περίπατο της Μόσχας σε μεταβατική όσο και μεταιχμιακή εποχή. Και βέβαια κινείται με τρόπο μοναδικό από το μερικό στο γενικό, από μια εικόνα σ’ ένα ευρύτερο συμπέρασμα. Εδώ «το γεγονός είναι κιόλας θεωρία». Η Μόσχα που βλέπει ο Μπένγιαμιν είναι μια πόλη του χιονιού, όμως «τη νοσταλγείς όχι μόνο για το χιόνι, αλλά και για τον ουρανό της» γιατί «πουθενά δεν έχεις τόσο ουρανό πάνω από το κεφάλι σου».

Με το μάτι της κάμερας

Η καθημερινή ζωή και οι συναντήσεις του με την Ασια, τον σκηνοθέτη σύντροφό της Μπέρχαρντ Ράιχ και άλλους, διαπλέκονται με τα όσα παρατηρεί στο περιβάλλον, που το καταγράφει σαν κινηματογραφικός φακός. Πηγαίνει συχνά στο θέατρο, κρίνει τις παραστάσεις, τις συγκρίνει με παραστάσεις που είχε δει σε άλλες χώρες. Κάποτε συγκρίνει τα πραγματικά πρόσωπα με λογοτεχνικούς ήρωες, όπως όταν λέει πως η Ασια είχε την υποκριτική δεινότητα της Εντα Γκάμπλερ (της ηρωίδας του Ιψεν).

Η σχέση του Μπένγιαμιν με τη Λάτσις παρέμεινε στο πνευματικό επίπεδο και δεν ολοκληρώθηκε. Κι ας έκανε ο ίδιος αυτό το ταξίδι για χάρη της. Η ίδια έμενε σε σανατόριο και σπανίως τον επισκεπτόταν στο ξενοδοχείο όπου έμενε. Ακουγε τις αφηγήσεις του, συχνά διαφωνούσε μαζί του, δεν τον ενθάρρυνε σχεδόν ποτέ αλλά η επίδρασή της πάνω του ήταν πολύ μεγάλη. Είναι, καθώς λέει ο Σόλεμ, ένα από τα παράδοξα της ζωής του Μπένγιαμιν που ενώ καβγάδιζε μαζί της συνεχώς, για χάρη της χώρισε με τη γυναίκα του. Η μοίρα και των δύο ήταν τραγική. Η Ασια Λάτσις υπήρξε θύμα αργότερα των σταλινικών διωγμών. Την ίδια την εκτόπισαν και τον Ράιχ, τον άνδρα της, τον έστειλαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ο Μπένγιαμιν αυτοκτόνησε με μορφίνη στις 26 Σεπτεμβρίου 1940 στο Πορτ Μπου, ένα χωριό στην ισπανογαλλική μεθόριο, μια μέρα πριν το φρανκικό καθεστώς τον παραδώσει στο καθεστώς του Βισύ κι αυτό με τη σειρά του στην Γκεστάπο, όπου θα τον περίμενε βέβαιος θάνατος. Ηταν μόνο σαράντα οκτώ ετών.

{SYG}Βάλτερ Μπένγιαμιν {SYG}{TIT}Ημερολόγιο Μόσχας {TIT}{EKD}Μετάφραση Εμη Βαϊκούση. Πρόλογος Γκέρσομ Σόλεμ. Επίμετρο Κώστας Θ. Καλφόπουλος. Εκδόσεις Καστανιώτη, 2021, σελ. 272, τιμή 16 ευρ{EKD}ώ