Μια κωμωδία για τον Εμφύλιο

Με ένα σπάνιας ευγένειας χιούμορ εικονογραφεί την τύχη των λογοτεχνικών του ηρώων ο Χρήστος Χαρτοματσίδης. Από τη συλλογή διηγημάτων του Το παλιό κτίριο (1991) και τα μυθιστορήματά του Κιθαρίστας σε ταβέρνα (1996), Οι περιπέτειες του Μπρέγκα (2001) και Είναι κάπου αλλού η γιορτή (2011) ως τα διηγήματα τα οποία περιλαμβάνονται στη συλλογή Φωτο-Veritas (2003), ο Χαρτοματσίδης προκαλεί τον αναγνώστη να ανακαλύψει πίσω από τα χιουμοριστικά του σκαριφήματα τα δεινά μιας τάξης αποβλήτων. Οι απόβλητοι μπορεί να είναι πολιτικοί πρόσφυγες εξ Ελλάδος στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, ξένοι μετανάστες εν Ελλάδι, γυναίκες που αγωνίζονται να τα φέρουν πέρα με το καλό ή το κακό, αλλά και άνδρες που παλεύουν κόντρα στην άρνηση ή στην αδιαφορία την οποία συναντούν καθημερινά τριγύρω τους, έχοντας να κάνουν με μια κοινωνία πρόθυμη όχι μόνο να τους υποπτευθεί για ψύλλου πήδημα, αλλά και να τους σπρώξει με συνοπτικές διαδικασίες στο περιθώριο. Αντί για την πολιτική καταγγελία, ο Χαρτοματσίδης θα υιοθετήσει ευθύς εξαρχής την κωμωδία και το ανάλαφρο (ποτέ ξεκαρδιστικό ή ανατριχιαστικό) γέλιο μέσα από το οποίο οι αφηγήσεις του αντλούν όλη την ισχύ και την πειθώ τους. Αφηγήσεις που τονίζουν όχι τόσο το στοιχείο της ξενηλασίας, που περιορίζεται, παρόλο το μέγεθος της σκηνικής του παρουσίας, σε επικουρικό ρόλο, όσο το ανυπεράσπιστο και το απροστάτευτο του ατόμου απέναντι σε οποιαδήποτε συλλογικά οργανωμένη πραγματικότητα.

Με τη νουβέλα του Οσο κρατάει ένα φιλί, ο συγγραφέας επανέρχεται στους έλληνες πολιτικούς εξόριστους των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού, επαναφέροντας εκ παραλλήλου κι ένα στοιχείο που πρωτοσυναντήσαμε στη συλλογή διηγημάτων Μπαρ «Οι νεράιδες» (2016): έναν παράγοντα μεταφυσικής υπέρβασης, ο οποίος από τις λαϊκές δοξασίες περί προφητείας και τον ασύνειδο φόβο απέναντι σε δυνάμεις που είναι πιθανόν ανά πάσα στιγμή να γκρεμίσουν τα θεμέλια της κοινής λογικής, μεταπηδά τώρα σε έναν στολίσκο φαντασμάτων. Φαντάσματα τις επισκέψεις των οποίων δέχεται η Ελένη, κεντρική πρωταγωνίστρια μιας αφήγησης για τις περιπέτειες των πολεμιστών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) πρώτα στη Θράκη και κατόπιν στη Βουλγαρία. Το χιούμορ είναι και πάλι στο προσκήνιο, για να απομακρύνει πέρα για πέρα τον πολιτικό ζόφο ο οποίος επιβαρύνει κατά κανόνα τις μυθοπλασίες για τον Εμφύλιο: αφενός γιατί τα φαντάσματα που επισκέπτονται την Ελένη σε προχωρημένη ηλικία δεν έχουν τίποτε το σκοτεινό ή το απειλητικό, φωτίζοντας απλώς καθαρότερα το εξιστορούμενο παρελθόν, και αφετέρου επειδή όσοι περιβάλλουν τη ζωή της (η αδελφή της, ο παρ’ ολίγον σύζυγός της, ένας αμφίβολης αξιοπιστίας υποσμηναγός, ένας περιορισμένων ικανοτήτων πολιτικός επίτροπος, καθώς και ένας κυνικός σκηνοθέτης, μαζί με τους ζωηρά αποτυπωμένους χαρακτήρες μιας χειρουργού και μιας ομαδάρχισσας) δεν εκπροσωπούν τους υπερυψωμένους ήρωες και τα δραματικά πάθη μιας εκ των προτέρων αγιογραφημένης πολιτικής κοινότητας, αλλά σπαρακτικά τους μέσους όρους μιας ιστορικής εποχής. Διχασμένα και πολυδιασπασμένα, με πλήθος υστεροβουλίες και μικροσυμφέροντα, άκρως ανταγωνιστικά, μωροφιλόδοξα, αλλά και έτοιμα να αγαπήσουν και να αγαπηθούν, αγκιστρωμένα σε κατακτήσεις που έχουν απειληθεί ποικιλοτρόπως, τα πρόσωπα του Χαρτοματσίδη μοιάζουν με μέλη ενός κωμικού θιάσου, ο οποίος αποφεύγοντας να θρηνήσει για τον Εμφύλιο και για την κακή του τύχη, καταφέρνει να αναδείξει κάτι πολύ σημαντικότερο: το πώς οι άνθρωποι, απαλλαγμένοι από τα ιδεολογικά γυαλιά μέσω των οποίων μας αρέσει να τους κοιτάζουμε, μπορεί να είναι από τη μια πλευρά ταπεινοί και χυδαίοι και από την άλλη τολμηροί, σπουδαίοι και μεγαλόφρονες. Ετσι, άλλωστε, καλούνται να αντιμετωπίσουν την Ιστορία και να γράψουν το χρονικό της ατομικής τους πορείας, σε ένα βιβλίο που σαρώνει με το χιούμορ και τη ζωντάνια του πολιτικούς και ιδεολογικούς ογκόλιθους συσσωρευμένων δεκαετιών.