Λαογραφική και εργατική Πρωτομαγιά

1η Μαΐου του 2022 σήμερα, Κυριακή. Κυριακάτικη πρωτομηνιά και Πρωτομαγιά, λαογραφική Πρωτομαγιά και εργατική Πρωτομαγιά. Τριπλή γιορτή! Η πρωτομηνιά του Μάη, όμως, ξεχωρίζει αφού πρόκειται για τη δημοφιλέστατη Πρωτομαγιά. Μεγάλη γιορτή της υπαίθρου, των λουλουδιών και της άνοιξης, των αστών και των αγροτών, αλλά συγχρόνως και γιορτή της εργατιάς, έστω κι αν αυτή τη γιορτάζει (και) για δικούς της λόγους.

Ο εορτασμός της στα χωριά και στις εξοχές, τις περισσότερες φορές, μακριά από τις πολύβουες πόλεις. Εκεί οι άνθρωποι των πόλεων δεν «συναντούν» μόνο, οι περισσότεροι, τα παιδικά τους χρόνια ή την καλή διάθεση των συγγενών και των φίλων, αλλά ανακουφίζονται με την ηρεμία του περιβάλλοντος, ξεχνούν τα ψυχοφθόρα (και όχι μόνο) αστικά άγχη και αναβαπτίζονται στη «δροσιά» της ανθοφορούσας φύσης. Η Πρωτομαγιά (May Day), παγκόσμια γιορτή της αναβλαστημένης φύσης, θεωρήθηκε, όπως μας θυμίζει ο καθηγητής της Λαογραφίας Γεώργιος Μέγας (1893-1976), ως οριστική νίκη του καλοκαιριού κατά του χειμώνα και της ζωής κατά του θανάτου. Χαρακτηρίζεται ως γενική αργία, με μαζικές εξόδους στους αγρούς για το κόψιμο των λουλουδιών, το πλέξιμο των παραδοσιακών στεφανιών και την πάνδημη ξεφάντωση. Και η φύση, ως ένα είδος ανταπόδοσης για την «οργιαστική» λατρεία της, γεμίζει όλον τον κόσμο «με λούλουδα και μ’ άνθια».

Η 1η Μαΐου (το όνομα του μήνα προέρχεται από τη λατινική λέξη «Majus» και ήταν αφιερωμένη στους Majores, τους ρωμαϊκούς προγόνους) πλαισιώνεται και στη χώρα μας με πολλά στοιχεία και παραδοσιακά έθιμα, που έχουν δεχθεί ποικίλες επιδράσεις από τα αρχαιοελληνικά Ανθεστήρια, συναφείς λατρείες των Ρωμαίων για τη βλάστηση και εκδηλώσεις των Βυζαντινών. Συνισταμένη των εθίμων αυτών, όπως παρατήρησε ο καθηγητής της Λαογραφίας Δημήτριος Λουκάτος (1908-2003), «είναι η ανθρώπινη χαρά για την άνοιξη, η αυθόρμητη λατρεία της βλάστησης, οι μαγικές ενέργειες για την τελείωσή της και η προσπάθεια «μετάληψης» από τις δυνάμεις της».

Ετσι, όπως πιστεύεται ακόμα και σήμερα, π.χ. στην Κάρπαθο, το πρωτομαγιάτικο πρωινό πρέπει οι άνθρωποι να σηκωθούν πολύ νωρίς, τα χαράματα, «για να μην τους πιάσει (προλάβει) ο Μάης». Σε αντίθετη περίπτωση, όλον τον χρόνο από τότε θα ξυπνούν πολύ αργά και δεν θα μπορούν να ολοκληρώσουν τις δουλειές τους. Εδώ έχουμε ένα είδος μαγικής προφύλαξης, που άλλωστε κυριαρχεί, από παρετυμολογική προπάντων επίδραση (Μάης – μάγια), και σε άλλες εκδηλώσεις της ημέρας (και ολόκληρου του μήνα). Στο χωριό Δαμασκηνιά της Κοζάνης, πάλι, δεν το είχαν σε καλό να βγαίνουν έξω από το σπίτι την Πρωτομαγιά, γιατί φοβούνταν τα μάγια, ως το σημείο, αν έβρισκαν κάτι στον δρόμο, να μην το έπαιρναν γιατί το θεωρούσαν «μαγεμένο»…

Αλλά η 1η του Μάη, όπως ανέφερα, είναι κατ’ εξοχήν γιορτή των λουλουδιών. Στην Πάργα π.χ. «από το πρωί της Πρωτομαγιάς τα παιδιά γύριζαν τα σπίτια και τραγουδούσαν το τραγούδι του Μαΐου, στεφανωμένα με λουλούδια και κρατώντας στα χέρια τους μεγάλους κλώνους πορτοκαλιάς ή νεραντζιάς.

Στον Αγιο Λαυρέντιο του Βόλου, εξάλλου (αλλά και αλλού με κάποιες παραλλαγές), τον Μάιο παρίστανε ένα παιδί, το επονομαζόμενο «Μαγιόπουλο», το οποίο ήταν ανθοστόλιστο και περιφερόταν χορεύοντας στους δρόμους του χωριού με τη συνοδεία χορού μασκοφόρων.

Το πλέξιμο όμως του λουλούδινου στεφανιού είναι, θα λέγαμε, το «μαγιόσημο» της πρωτομηνιάς αυτής. Το στεφάνι αυτό, που αποτελεί και τον προάγγελο του καλοκαιριού, συμβολίζει την ισχύ της ανθοστολισμένης φύσης και το κρεμάνε στις πόρτες των σπιτιών ακόμα και σήμερα, για να μεταδώσει και εκεί τη δύναμή της.

Το έθιμο, επίσης, συναντάμε και σε άλλες χώρες, στην Αγγλία π.χ. Οπως σημειώνει ο μελετητής των εθίμων του βρετανικού εορτολογίου George Long (1800-1879), τα παιδιά κρατώντας στεφάνια γύριζαν τα σπίτια και τραγουδούσαν: «The first of May is Garland Day».

Πολλές φορές μάλιστα, τραγουδώντας, τα έδειχναν στους νοικοκυραίους αλλά και στους περαστικούς του δρόμου ζητώντας φιλοδωρήματα.

Ενα άλλο χαρακτηριστικό έθιμο της ημέρας ήταν παλαιότερα το «μάζεμα» της δροσιάς από τα λιβάδια, τις πρώτες ώρες του μαγιάτικου πρωινού, και το πλύσιμο του προσώπου με αυτή. Αυτό συνέβαινε σε πολλά ελληνικά μέρη (πρβλ. και τον στίχο τραγουδιού «Τώρα Μαγιά, τώρα δροσιά, τώρα το καλοκαίρι…»), όταν νέες γυναίκες και κορίτσια, όπως έγραψε ο Γ. Μέγας, «πηγαίνοντας στην εξοχή μαζεύουν δροσιά πάνω από τα στάχυα και τη βάζουν στο στόμα τους ή πλένουν το πρόσωπό τους για να είναι δροσερές όλον τον χρόνο». Πρόκειται για πανάρχαιο έθιμο που επιβίωσε και στον ευρωπαϊκό χώρο. Το συναντάμε σε πολλά μέρη της Μεγάλης Βρετανίας, όπως αναφέρει η αγγλίδα λαογράφος Christina Hole (1896-1985). Σύμφωνα με αυτό, νέες κοπέλες βγαίνουν ακόμη (1976) πριν από την ανατολή του ήλιου της Πρωτομαγιάς μόνες ή με μικρές παρέες για να μαζέψουν δροσιά από το χορτάρι και τους θάμνους και να ανοίξουν τα πρόσωπά τους με αυτήν. Αυτό γίνεται γιατί πιστεύουν, όπως και οι πρόγονοί τους, ότι το δέρμα τους θα γίνει πιο όμορφο και θα φύγουν οι φακίδες και άλλα ελαττώματα του προσώπου. Πιστεύουν ακόμη ότι, αν η τελετουργία αυτή γίνει με ακρίβεια, θα τους φέρει καλή τύχη το επόμενο δωδεκάμηνο. Την πίστη της στο έθιμο αυτό, προσθέτει η Hole, εκδήλωσε και η βασίλισσα της Αραγονίας την Πρωτομαγιά του 1815. Ανάλογα από άλλους λαούς αναφέρει σε σχετικό βιβλίο του (1955) ο γερμανός λαογράφος Eugen Fehrle (1880-1957).

* * *

Η Πρωτομαγιά όμως είναι, όπως ήδη ανέφερα, και γιορτή των εργατών. Εχει πλέον καθιερωθεί ως ημέρα γενικής εργατικής αργίας σε ανάμνηση της μεγάλης και αιματηρής απεργίας των εργατών στο Σικάγο των ΗΠΑ, η οποία έγινε την 1η Μαΐου 1886 για τη διεκδίκηση του οκταώρου ως καθημερινής εργασίας. Για τον σκοπό αυτόν το 1889 το Διεθνές Εργατικό και Σοσιαλιστικό Συνέδριο του Παρισιού όρισε την 1η Μαΐου ως Διεθνή Εργατική Ημέρα (Labour Day), ύστερα από πρόταση της Οργάνωσης των Εργατών των ΗΠΑ. Ετσι από το 1890 η Labour Day υποδηλώνει την αργία της ημέρας. Το οκτάωρο νομοθετήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής στα χρόνια της προεδρίας του Φραγκλίνου Ρούζβελτ (1882-1945). Τον Νοέμβριο του 1915 η Ουρουγουάη καθιέρωσε πρώτη το οκτάωρο και το 1947 καθιερώνεται πια, σε όλον τον κόσμο, ως παγκόσμια εργατική γιορτή.

Στην Ελλάδα ο πρώτος εορτασμός της Πρωτομαγιάς έγινε το 1892 από τον Σοσιαλιστικό Σύλλογο του Σταύρου Καλλέργη. Το 1893 εκατοντάδες εργάτες διαδηλώνουν στην Αθήνα και ζητούν το οκτάωρο, το οποίο τελικά καθιερώνεται το 1937 με νομοθετική ρύθμιση.

Ο κ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης είναι ομότιμος καθηγητής Λαογραφίας στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ και επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Βουκουρεστίου.