Φωτογραφίες από το περιθώριο

Είτε την πούμε Art Brut είτε Outsider Art, πρόκειται για μια τέχνη που ασκεί γοητεία ακριβώς επειδή είναι ακατέργαστη, αδιαμεσολάβητη, σχεδόν «σπλαχνική». Μια τέχνη από ανθρώπους που «θέλουν να εξωτερικεύσουν τις γιορτές που έχουν στο μυαλό τους» όπως έλεγε ο Ζαν Ντιμπιφέ, χωρίς απαραίτητα πλέον να εμπίπτουν σε κάποια κατηγορία ασθενών με ψυχική ασθένεια.

Η έκθεση «PHOTO/BRUT: Collection Bruno Decharme & Compagnie» (ως τις 6/6/21) στο Αμερικανικό Μουσείο Λαϊκής Τέχνης (American Folk Art Museum) στη Νέα Υόρκη αποπειράται να χαρτογραφήσει το έργο τέτοιων καλλιτεχνών – έστω και αν ορισμένες φορές οι ίδιοι δεν αυτοπροσδιορίζονται ως καλλιτέχνες -, οι οποίοι δημιούργησαν εκτός «συστήματος», συχνά στις παρυφές τις ίδιας της κοινωνίας. Οπως αναφέρεται σχετικά, αυτή η έκθεση συνιστά μια μεγάλη έρευνα γύρω από τηλεγόμενη «Photo Brut» στις ΗΠΑ αλλά και την Art Brut γενικότερα. Εξάλλου οι δημιουργίες αυτών των ανθρώπων δεν είναι απαραίτητα μόνο φωτογραφίες καθώς ορισμένοι τις χρησιμοποίησαν ως μέσο  για να δημιουργήσουν άλλα έργα. Κολάζ από τυπωμένα υλικά, ασεμπλάζ, έργα τέχνης που βασίζονται σε φωτογραφικές τεχνικές, ψηφιακές εικόνες. «Αυτοί οι δημιουργοί ξεχωρίζουν χάρη στην εφευρετικότητά τους και τις προκλητικές εικόνες που έχουν δημιουργήσει αψηφώντας τα παραδοσιακά όρια των κινημάτων στην Ιστορία της τέχνης. Με φρέσκια ματιά και πρωτοποριακή οπτική προσφέρουν ένα δυναμικό αντίβαρο και ένα παράλληλο αφήγημα στις εκφάνσεις του «επίσημου» πεδίου της φωτογραφίας» δήλωνε η Βαλερί Ρουσό, επιμελήτρια του Αμερικανικού Μουσείου Λαϊκής Τέχνης, η οποία συνδιοργάνωσε τη συγκεκριμένη έκθεση μαζί με τον Μπρουνό Ντεσάρμ. Το υλικό άλλωστε για την έκθεση έχει αντληθεί από τη συλλογή φωτογραφίας αυτού του γάλλου σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ κατά κύριο λόγο, όπως και από τη συλλογή του μουσείου αλλά και από ιδιωτικές συλλογές.

Με την παρουσίαση αυτή, η οποία συνιστά μια μεγαλύτερη εκδοχή μιας άλλης έκθεσης που είχε διοργανωθεί στην Αρλ της Γαλλίας το περασμένο καλοκαίρι στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Φωτογραφίας Rencontres d’ Arles, αποσκοπείται μια κριτική προσέγγιση σε ένα πεδίο που είναι εν πολλοίς ανεξερεύνητο μέσα από ένα υλικό τετρακοσίων περίπου έργων από σαράντα καλλιτέχνες. Χωρισμένο σε τέσσερις θεματικές κατηγορίες, οι οποίες αναφέρονται στη σεξουαλικότητα και ιδιωτικότητα, στην ιδιοποίηση και στον κοινωνικό σχολιασμό, στη ρευστότητα φύλου και στην έννοια της ταυτότητας και στη διαπραγμάτευση με αόρατες δυνάμεις που δεν μπορούμε να επηρεάσουμε, μας δίνει την ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με ορισμένες αξιοπρόσεκτες δουλειές και περιπτώσεις δημιουργών.

Εργα και δημιουργοί εκτός ορίων

Πρόκειται για γνωστούς όσο και άγνωστους φωτογράφους οι οποίοι έχουν γεννηθεί μεταξύ 1891 και 1992, οπότε αναμενόμενα μόλις το ένα τρίτο από αυτούς βρίσκεται εν ζωή σήμερα.

Οπως ο Τσέχος Μιροσλάβ Τισί (1926-2011), ο οποίος ζούσε στον δρόμο, χωρίς μόνιμη στέγη και χρησιμοποιούσε μια αυτοσχέδια φωτογραφική μηχανή, την οποία είχε δημιουργήσει ο ίδιος από ευτελή υλικά για να τραβάει τις στοιχειωμένες φωτογραφίες του, συνήθως ηδονοβλεπτικά κάδρα ανυποψίαστων γυναικών σε στιγμές χαλάρωσης στην εξοχή. Ή ο Αμερικανός Μόρτον Μπάρτλετ (1909-1992), ο οποίος κατασκεύαζε κούκλες από γύψο με μεγάλη προσοχή και επιμέλεια και στη συνέχεια τις φωτογράφιζε δημιουργώντας μυστηριώδη, ενίοτε και δυσάρεστα στην όψη πορτρέτα παιδιών. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτές οι κούκλες έχουν αποτελέσει έμπνευση για τους βρετανούς δημιουργούς Τζέικ και Ντίνος Τσάπμαν με το αμφιλεγόμενο εικαστικό έργο.

Παρόντες και ορισμένοι πρόδρομοι της δουλειάς της Σίντι Σέρμαν, ή απλώς δημιουργοί σε ένα παράλληλο σύμπαν από εκείνο της λαμπερής και διάσημης εικαστικού. Οπως ο Πολωνός Τομάζ Ματσίσνκι  (Machcisnki) (1942-), o οποίος αυτοπροσδιορίζεται ως φωτογράφος, περφόρμερ και ηθοποιός και  χρησιμοποιεί μέικαπ, κοστούμια και αξεσουάρ για να μεταμορφώνει τον εαυτό του σε ιστορικές προσωπικότητες όπως ο Μαξίμ Γκόρκι η ή Μητέρα Τερέζα. Ιδιαίτερη είναι και η περίπτωση του τσέχου ζωγράφου και φωτογράφου Λούμπος Πλνι(1961-), ο οποίος έχει διαγνωστεί με σχιζοφρένεια και η δουλειά του όσον αφορά τη φωτογραφία θυμίζει τη σκληρότητα του έργου των βιεννέζων αξιονιστών. Εντυπωσιακό είναι και το έργο του Ιάπωνα Ιτσίβο Σουγκίνο (1965-),ενός πρώην ντιζάινερ σε διαφημιστικές εταιρείες, ο οποίος από το 2015 μεταμορφώνει τον εαυτό του σε σημαντικές προσωπικότητες του 20ού αιώνα (σε αντίθεση με τον Ματσίσνκι πρόκειται αποκλειστικά για άνδρες όπως ο Αλφρεντ Χίτσκοκ, ο Μάρλον Μπράντο ή ο Τσε Γκεβάρα), και ανεβάζει τις φωτογραφίες στον λογαριασμό του στο Instagram δημιουργώντας υπό μία έννοια το είδος της Online Brut. Το εντυπωσιακό είναι ότι η «μεταμόρφωση» πραγματοποιείται με ευτελή υλικά,ακόμα και με χαρτοταινίες σε κάποιες περιπτώσεις, οι «ραφές» των οποίων είναι ορατές, χωρίς ωστόσο αυτή η ηθελημένη κακοτεχνία να μειώνει την ομοιόητα με το πρόσωπο που επιχειρεί να αντιγράψει. Οπως σχολίαζε η κριτικός τέχνης των «The New York Times» Ρομπέρτα Σμιθ: «Το μυστικό είναι να κοιτάξεις το έργο, να διαβάσεις τη βιογραφία του καλλιτέχνη και μετά να κοιτάξεις ξανά, προκειμένου να αφήσεις τον απαραίτητο χρόνο ανάμεσα στις δύο πληροφορίες να σχηματίσουν έναν νέο, μικρό κόσμο».