Ελαιόλαδο το αντιγηραντικό

Είναι το «σήμα κατατεθέν» της μεσογειακής διατροφής. Eνας από τους θησαυρούς για την υγεία, όπως δείχνει πλήθος μελετών, αλλά και για την εθνική οικονομία μας. Το ελαιόλαδο είναι ένα πράσινο υγρό που  όλο και περισσότερα στοιχεία αποδεικνύουν ότι μετατρέπεται σε «χρυσό» για τον ανθρώπινο οργανισμό. Και οι ευεργετικές ιδιότητές του που έρχονται συνεχώς στο φως δεν σταματούν να εκπλήσσουν τους επιστήμονες. Νέες εκπλήξεις επεφύλασσε, όπως θα διαβάσετε, το λάδι για τους ερευνητές του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) και τους συναδέλφους τους από το Πανεπιστήμιο του Ινσμπρουκ στην Αυστρία που διεξήγαγαν συστηματική «χαρτογράφηση» των ελληνικών ελαιολάδων, η οποία δημοσιεύθηκε πριν από λίγες ημέρες στην επιθεώρηση «Food and Chemical Toxicology» και παρουσιάζεται σήμερα από το «Bήμα». Μια χαρτογράφηση που ανέδειξε τους «πρωταθλητές» Ελλάδας σε ό,τι αφορά την περιεκτικότητα του παρθένου ελαιολάδου σε πολυφαινόλες, πολύτιμες ουσίες που αποτελούν σημαντικούς «συμμάχους» για την υγεία μας. Και όχι μόνο αυτό. Η μελέτη αυτή εμπεριείχε και μια πρωτιά, καθώς έδειξε ότι το ελαιόλαδο μπορεί να αποτελέσει «ορό αντιγήρανσης» προστατεύοντας τα κύτταρα από τη φθορά που αναπόφευκτα προκαλεί ο χρόνος. Πειράματα σε ανθρώπινα κύτταρα αλλά και in vivo έδειξαν τη σημαντική αντιγηραντική και κυτταροπροστατευτική δράση δύο βασικών πολυφαινολών του λαδιού, και συγκεκριμένα της ολεοκανθάλης και της ολεασεΐνης, ανοίγοντας νέες ερευνητικές οδούς για την ανάπτυξη καινοτόμων φυσικών προϊόντων που θα συμβάλουν με ασφαλή τρόπο σε ένα όλο και πιο υγιές γήρας – οι επιστημονικές προσπάθειες επικεντρώνονται ακριβώς σε αυτά τα υγιή γηρατειά, αφού, σύμφωνα με τους ειδήμονες, στον πόλεμο με τον χρόνο όλοι μας κάποια στιγμή θα νικηθούμε, αλλά το θέμα είναι να έχουμε καταφέρει να κερδίζουμε μάχες εναντίον του για όσο μεγαλύτερο διάστημα γίνεται ώστε να τον κάνουμε να περνά καλά… από πάνω μας αλλά και από… μέσα μας.

Ενδελεχής ανάλυση

Η νέα άκρως ενδιαφέρουσα μελέτη διεξήχθη από επιστήμονες των Τομέων Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων του Τμήματος Φαρμακευτικής του ΕΚΠΑ και Βιολογίας Κυττάρου και Βιοφυσικής του Τμήματος Βιολογίας του ΕΚΠΑ καθώς και από επιστήμονες των Αυστριακών Ινστιτούτων Ελέγχου Φαρμάκων και Αναλυτικής Χημείας / Ραδιοχημείας του Πανεπιστημίου του Ινσμπρουκ στην Αυστρία. Οπως επισημαίνει στο «Βήμα» ο επικεφαλής της μελέτης, καθηγητής του Τομέα Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων του ΕΚΠΑ κ. Λέανδρος Σκαλτσούνης «αναλύσαμε για πρώτη φορά με τόσο συστηματικό και ενδελεχή τρόπο σε ό,τι αφορούσε το φαινολικό φορτίο τους 134 δείγματα έξτρα παρθένου ελαιολάδου τα οποία προέρχονταν από τις περισσότερες ελαιοπαραγωγικές περιοχές της Ελλάδας. Οι αναλύσεις έγιναν με μεθόδους που προτείνονται από το Διεθνές Συμβούλιο Ελαιολάδου και έχουν υιοθετηθεί από τον δικό μας αρμόδιο οργανισμό, τον ΕΦΕΤ. Λάβαμε υπόψη μας όλες τις σημαντικές παραμέτρους που απαιτούνται για τη σωστή χαρτογράφηση του κάθε δείγματος, όπως την περιοχή προέλευσης, την ποικιλία του ελαιόδεντρου, τις εδαφολογικές και κλιματικές συνθήκες της ελαιοπαραγωγικής περιοχής, τον τρόπο καλλιέργειας (αν είναι συμβατική, βιολογική ή ολοκληρωμένης διαχείρισης), την περίοδο συγκομιδής, το είδος του ελαιοτριβείου (διφασικό ή τριφασικό) και τις συνθήκες κατά τη διαδικασία της ελαιοποίησης, όπως ο χρόνος μάλαξης, η θερμοκρασία στον μαλακτήρα κ.ά.».

Για ποιον λόγο όμως είναι τόσο σημαντικό αυτό το φαινολικό φορτίο που αναφέρει ο καθηγητής; Να εξηγήσουμε αρχικώς ότι το ελαιόλαδο αποτελεί ένα «πολυπρόσωπο» μείγμα μορίων που αφορά κυρίως λιπόφιλες ουσίες (σε ποσοστό 95%-97%) εκ των οποίων κυρίαρχο ρόλο κατέχουν τα μονοακόρεστα λιπαρά οξέα – πλήθος μελετών έχουν αποδείξει την ευεργετική επίδραση αυτών των λιπαρών οξέων σε σημαντικούς δείκτες υγείας, όπως η λειτουργία του ενδοθηλίου των αιμοφόρων αγγείων προλαμβάνοντας έτσι τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Το ελαιόλαδο περιέχει επίσης πολυφαινόλες ή βιοφαινόλες, όπως ονομάζονται, οι οποίες συνθέτουν το αντιοξειδωτικό «πρόσωπό» του. Παρότι συνολικά η παρουσία των πολυφαινολών είναι μικρή μέσα στο ελαιόλαδο – της τάξεως του 3%-5% – οι ουσίες αυτές έχουν προσελκύσει την τελευταία δεκαετία το ενδιαφέρον των επιστημόνων καθώς μέσα από ερευνητικές μελέτες έχουν αποδειχθεί οι πολλά υποσχόμενες ευεργετικές τους ιδιότητες που βασίζονται σε αντιοξειδωτικές, αντιμικροβιακές, αντιφλεγμονώδεις και υπογλυκαιμικές δράσεις. Ολα αυτά οδήγησαν το 2011 την αρμόδια Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) να αναγνωρίσει επισήμως τη θετική συσχέτιση μεταξύ ορισμένων πολυφαινολών του ελαιολάδου και την προστασία των λιπιδίων του αίματος από το οξειδωτικό στρες – αυτός ο «ισχυρισμός υγείας», όπως ονομάζεται, αφορούσε καθημερινή κατανάλωση ελαιολάδου που περιέχει τουλάχιστον 5 mg της πολυφαινόλης υδροξυτυροσόλης και των παραγώγων της, τα σημαντικότερα από τα οποία είναι η τυροσόλη, η ολεοκανθάλη, η ολεασεΐνη, τα άγλυκα της ολεοευρωπαΐνης και του λιγκτροσίδη, ανά 20 γραμμάρια ελαιολάδου. «Η υποσημείωση αυτή από την EFSA είναι σημαντική καθώς υπογραμμίζει πόσο καίρια είναι τα ποσοστά συγκέντρωσης αυτών των ουσιών στο ελαιόλαδο προκειμένου αυτό να έχει τα πιθανολογούμενα οφέλη για την υγεία» σχολιάζει ο κ. Σκαλτσούνης.

Φαινολικό φορτίο

Καθώς, όπως προαναφέραμε, οι παράγοντες που επιδρούν στο να παραχθεί τελικώς ένα ελαιόλαδο με πολλές φαινόλες είναι ουκ ολίγοι, οι ερευνητές βάλθηκαν να μελετήσουν εξονυχιστικά τη σύσταση 134 δειγμάτων ελαιολάδου που προέρχονταν από διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας (Κρήτη, Πελοπόννησος, νησιά Αιγαίου και νησιά Ιονίου) – δηλαδή από όλες τις κύριες ελαιοπαραγωγικές περιοχές της χώρας. Τα δείγματα συνελέγησαν κατά την περίοδο συγκομιδής 2014-2015. Τι προέκυψε; Τις απαντήσεις δίνει ο καθηγητής. «Αρχικώς πρέπει να τονίσουμε πως όλα τα ελαιόλαδα που μελετήθηκαν είχαν σχετικά υψηλό φαινολικό φορτίο – είναι χαρακτηριστικό ότι το 58% των δειγμάτων πληρούσαν τις προϋποθέσεις που θέτει ο ισχυρισμός υγείας της EFSA. Οσον αφορά τις επιμέρους φαινόλες, κάθε περιοχή φάνηκε να έχει το δικό της «αποτύπωμα». Για παράδειγμα, στη Μεσσηνία και στη Λακωνία κατεγράφησαν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις υδροξυτυροσόλης και τυροσόλης. Σε ό,τι αφορούσε τις πολυφαινόλες ολεασεΐνη και ολεοκανθάλη, στις οποίες δώσαμε και το μεγαλύτερο βάρος στη συγκεκριμένη μελέτη, καθώς τα τελευταία χρόνια φαίνεται ολοένα και περισσότερο ότι έχουν μεγάλο βιολογικό και πιθανότατα φαρμακολογικό ρόλο και σχετίζονται άμεσα με τις ευεργετικές επιδράσεις του ελαιολάδου στην υγεία, πρωταθλήτρια στις συγκεντρώσεις τους φάνηκε να είναι η Κρήτη και κυρίως η περιοχή του Λασιθίου, όπου οι τιμές των δύο πολυφαινολών άγγιζαν τα 93 mg/kg ελαιολάδου, όταν ο μέσος όρος των ελληνικών λαδιών ήταν της τάξεως των 47 mg/kg». Συνολικά πάντως, όπως επισημαίνει ο κ. Σκαλτσούνης, τα ελληνικά λάδια αποδεικνύεται ότι διαθέτουν μεγάλο πολυφαινολικό πλούτο αλλά και ότι εμφανίζουν… φαινολική υπεροχή έναντι των «ανταγωνιστών» τους από άλλες σημαντικές ελαιοπαραγωγικές χώρες, όπως η Ιταλία και η Ισπανία. «Προηγούμενες μελέτες μας έχουν δείξει ότι το ελληνικό λάδι υπερέχει ως προς το φαινολικό φορτίο του σε σύγκριση με ελαιόλαδα άλλων χωρών».

Σε ό,τι αφορά τις παραμέτρους που τελικώς οδηγούν στην παραγωγή ενός ελαιολάδου πλούσιου σε φαινόλες, οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι τα διφασικά ελαιοτριβεία είναι εκείνα που εξασφαλίζουν τη μεγαλύτερη διατήρηση των ευεργετικών ουσιών στο παρθένο ελαιόλαδο σε σύγκριση με τα τριφασικά. Και αυτό διότι, όπως εξηγεί ο καθηγητής «στα τριφασικά ελαιοτριβεία η προσθήκη νερού κατά τη μάλαξη συνδέεται με μεγαλύτερη απομάκρυνση των πολυφαινολών». Σχετικά με τις καλλιεργητικές πρακτικές – άλλη μια πρωτιά εδώ για τη συγκεκριμένη μελέτη, καθώς ποτέ μέχρι σήμερα δεν είχε διερευνηθεί ο συγκεκριμένος παράγοντας σε συσχετισμό με το φαινολικό φορτίο του ελαιολάδου – φάνηκε από την ανάλυση ότι οι καλλιέργειες ολοκληρωμένης διαχείρισης είναι εκείνες που εξασφαλίζουν τη διατήρηση των περισσότερων σημαντικών πολυφαινολών στο ελαιόλαδο (ακολουθούν οι βιολογικές με τις συμβατικές να έρχονται τελευταίες). Τι σημαίνει όμως ολοκληρωμένη διαχείριση; Οπως περιγράφει στο «Βήμα» η επίκουρη καθηγήτρια του Τομέα Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων του ΕΚΠΑ και συμμετέχουσα στη μελέτη κυρία Μαρία Χαλαμπαλάκη «ως καλλιέργειες ολοκληρωμένης διαχείρισης ορίζονται εκείνες στις οποίες υπάρχει μέριμνα για το περιβάλλον αλλά και για την ποιότητα των προϊόντων. Είναι καλλιέργειες στις οποίες γίνεται ορθολογική χρήση τόσο του νερού όσο και των λιπασμάτων, των φυτοπροστατευτικών προϊόντων, της ενέργειας και άλλων σημαντικών παραγόντων, ενώ παράλληλα υπάρχει συστηματική παρακολούθηση και έλεγχος όλων των φάσεων παραγωγής με στόχο την προστασία του περιβάλλοντος και των καταναλωτών».

Αντιγηραντική δράση

Οι ερευνητές όμως πήγαν ένα βήμα πιο πέρα και μετά από αυτή την πρώτη «χαρτογράφηση» των ελληνικών ελαιολάδων προχώρησαν σε μια δεύτερη που αφορούσε τη βιοδραστικότητα των πολυφαινολών του. Συγκεκριμένα, θέλησαν να δουν την επίδραση που έχει το ελαιόλαδο και ειδικότερα οι πολυφαινόλες ολεασεΐνη και ολεοκανθάλη σε φυσιολογικά ανθρώπινα κύτταρα αλλά και in vivo χρησιμοποιώντας ως οργανισμό-μοντέλο τη δροσόφιλα. Τα σχετικά πειράματα διεξήχθησαν στον Τομέα Βιολογίας Κυττάρου και Βιοφυσικής του ΕΚΠΑ από τον αναπληρωτή καθηγητή κ. Ιωάννη Τρουγκάκο και τους συνεργάτες του. Ο κ. Τρουγκάκος σημειώνει στο «Βήμα» ότι «στο εργαστήριό μας εστιάζουμε στη βασική-μεταφραστική έρευνα όσον αφορά τα πεδία της κατανόησης των μοριακών-κυτταρικών μηχανισμών του γήρατος και της καρκινογένεσης. Η έρευνα στο πεδίο της κατανόησης των μοριακών-κυτταρικών μηχανισμών που σχετίζονται με το γήρας είναι ιδιαιτέρως σημαντική, δεδομένης της γήρανσης του παγκόσμιου πληθυσμού. Αν και το γήρας με το παρόν επίπεδο τεχνολογίας δεν μπορεί να νικηθεί, υπάρχουν σημαντικές δυνατότητες μετάφρασης των αποτελεσμάτων μας προς την κατεύθυνση της αύξησης σε επίπεδο πληθυσμού του λεγόμενου υγιούς γήρατος, δηλαδή του γήρατος που είναι ελεύθερο νόσου». Ο καθηγητής εξηγεί ότι με την πάροδο του χρόνου αναπόφευκτα συσσωρεύονται τοξικά μόρια στον οργανισμό. «Υπάρχουν όμως εντός του οργανισμού προστατευτικοί κυτταρικοί μηχανισμοί που έχουν ως βασική λειτουργία να αποβάλλουν αυτά τα τοξικά μόρια. Θα μπορούσαμε να τους παρομοιάσουμε με σκουπιδιάρικα τα οποία συγκεντρώνουν και απομακρύνουν τα τοξικά σκουπίδια. Με την πάροδο του χρόνου όμως τα σκουπιδιάρικα παλιώνουν, εμφανίζουν βλάβες και δεν είναι τόσο αποδοτικά και ενεργά. Ετσι στόχος μας είναι μεταξύ άλλων να κατανοήσουμε τη λειτουργία αυτών των κυτταροπροστατευτικών μηχανισμών «καθαριστών» του οργανισμού ώστε να τους διατηρήσουμε λειτουργικούς και αποδοτικούς για όσο μεγαλύτερο διάστημα γίνεται προκειμένου να αυξήσουμε την υγιή μακροβιότητα».

Με αυτό το σκεπτικό διεξήχθησαν και τα νέα ελαιο-πειράματα. Ο κ. Τρουγκάκος και η ομάδα του έλαβαν εκχυλίσματα από παρθένα ελαιόλαδα τα οποία παρήχθησαν στον γειτονικό Τομέα Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων και τα μελέτησαν αρχικώς σε δύο κυτταρικά συστήματα. «Επρόκειτο για ανθρώπινους φυσιολογικούς δερματικούς ινοβλάστες και αντίστοιχα κύτταρα ποντικού. Ελέγξαμε εν πρώτοις αν τα εκχυλίσματα είναι τοξικά και στη συνέχεια διερευνήσαμε αν ενεργοποιούν προστατευτικούς μηχανισμούς των κυττάρων, όπως για παράδειγμα το πρωτεάσωμα». Το πρωτεάσωμα είναι μια πρωτεϊνική «μηχανή» η οποία αποικοδομεί (μεταξύ άλλων) μη λειτουργικές πρωτεΐνες. «Γνωρίζουμε ότι αυτή η μηχανή υπολειτουργεί κατά το γήρας ενώ μελέτες δικές μας αλλά και από άλλα εργαστήρια έχουν δείξει ότι η παρατεταμένη διατήρηση της πλήρους λειτουργικότητάς της σχετίζεται με παρεμβάσεις αντιγήρανσης» λέει ο καθηγητής. Σε επιπλέον μελέτες οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι τα συγκεκριμένα εκχυλίσματα ενεργοποιούν μια σειρά κυτταροπροστατευτικών γονιδίων τα οποία με τη σειρά τους ενεργοποιούν μηχανισμούς προστασίας των κυττάρων ενάντια στη γήρανση.

Στη συνέχεια, οι επιστήμονες του ΕΚΠΑ υπέβαλαν τα κύτταρα σε οξειδωτικό στρες – το οξειδωτικό στρες αποτελεί μια διαταραχή της ισορροπίας ανάμεσα στην παραγωγή δραστικών μορφών οξυγόνου και την ικανότητα του οργανισμού να εξουδετερώνει τα τοξικά αυτά μόρια και να επισκευάζει τις βλάβες που προκαλούν – και προχώρησαν στη συγχορήγηση (ή όχι) του εκχυλίσματος του ελαιολάδου. «Είδαμε ότι το εκχύλισμα παρείχε σημαντική προστασία στα κύτταρα και ενάντια στο οξειδωτικό στρες» αναφέρει ο κ. Τρουγκάκος.

Το επόμενο βήμα ήταν να χρησιμοποιηθούν στα κύτταρα καθαρά μόρια και συγκεκριμένα η ολεασεΐνη και η ολεοκανθάλη. «Επαναλάβαμε τα πειράματα χρησιμοποιώντας τις δύο απομονωμένες καθαρές ουσίες και ανακαλύψαμε ότι επίσης δρούσαν κυτταροπροστατευτικά ενεργοποιώντας τους μηχανισμούς των κυττάρων εναντίον του γήρατος και των βλαβών που αυτό συνεπάγεται» τονίζει ο καθηγητής.

Ζωντανές αποδείξεις

Και από τα πειράματα σε κυτταρικά μοντέλα στα πειράματα in vivo στο άκρως δημοφιλές πειραματικό μοντέλο της δροσόφιλας. Συγκεκριμένα δροσόφιλες «ταΐστηκαν» σε καθημερινή βάση τόσο με το εκχύλισμα του παρθένου ελαιολάδου όσο και με τα δύο καθαρά μόρια – επίσκεψη που πραγματοποιήσαμε μάλιστα στο εργαστήριο του κ. Τρουγκάκου ήταν αποκαλυπτική, καθώς οι επιστήμονες οι οποίοι κρατούν χιλιάδες δροσόφιλες σε πλήρως ελεγχόμενες εργαστηριακές συνθήκες για τα πειράματά τους έχουν μεταξύ των υπολοίπων δύσκολων καθηκόντων τους και αυτό του… σεφ μαγειρεύοντας καθημερινά ατελείωτες ποσότητες τροφής στην οποία προστίθενται τα εκχυλίσματα ή τα μόρια που απαιτούνται κάθε φορά ανάλογα με το πείραμα. Από το… Master Chef όμως ας περάσουμε στα αποτελέσματα που είχε το  εμπλουτισμένο ελαιο-μενού στον οργανισμό των εντόμων. «Είδαμε ότι και in vivo τόσο το εκχύλισμα των ελαιολάδων όσο και τα καθαρά μόρια είχαν τα ίδια αποτελέσματα σε επίπεδο ενεργοποίησης του πρωτεασώματος αλλά και κυτταροπροστατευτικών γονιδίων με τα πειράματα στα κύτταρα των θηλαστικών. Συγχρόνως παρατηρήσαμε ότι η παρατεταμένη προσθήκη των πλούσιων σε ολεοκανθάλη ή ολεασεΐνη εκχυλισμάτων ή των καθαρών μορίων στη διατροφή των εντόμων, η κατανάλωση δηλαδή από τα μυγάκια εμπλουτισμένης διατροφής εφ’ όρου ζωής – (σ.σ.: η δροσόφιλα ζει περί τις 72 ημέρες) μείωσε το οξειδωτικό στρες στους ιστούς τους και επιβράδυνε σε μεγάλο βαθμό τη μείωση της κινητικότητας, η οποία αποτελεί σε όλα τα μετάζωα σημαντικό δείκτη γήρατος» λέει ο καθηγητής. Η ομάδα δημιούργησε και ένα διαγονιδιακό μοντέλο δροσόφιλας στο οποίο υπερπαράγεται ένας μεταλλαγμένος υποδοχέας ινσουλίνης – το συγκεκριμένο πειραματικό μοντέλο μιμείται την ανθρώπινη παχυσαρκία και τον διαβήτη τύπου 2 σε ό,τι αφορά, για παράδειγμα, την αύξηση των τριγλυκεριδίων αλλά και της φλεγμονής. «Ανακαλύψαμε ότι η παρατεταμένη προσθήκη των πλούσιων σε ολεοκανθάλη η ολεασεΐνη εκχυλισμάτων ή των καθαρών μορίων στη διατροφή των διαγονιδιακών εντόμων παρέτεινε τη μακροβιότητά τους, γεγονός που πιστοποιεί περαιτέρω την προστατευτική δράση τους».

Ποιο είναι το επόμενο βήμα με βάση τα τόσο ενθαρρυντικά αυτά αποτελέσματα; «Επόμενος στόχος μας είναι να μελετηθεί με μεγαλύτερη ακρίβεια ο μηχανισμός δράσης σε μοριακό-κυτταρικό επίπεδο των ουσιών του ελαιολάδου και να επιβεβαιώσουμε τα αποτελέσματά μας σε επιπλέον κυτταρικά και in vivo μοντέλα. Σε συνεργασία με άλλους συναδέλφους σκεφτόμαστε μάλιστα τον σχεδιασμό μιας προκαταρκτικής κλινικής μελέτης πιθανώς σε υγιή άτομα ή και σε άτομα με παχυσαρκία ή/και διαβήτη» καταλήγει ο κ. Τρουγκάκος.

Είδατε λοιπόν που το ελαιόλαδο δεν σταματά να μας εκπλήσσει και να αποδεικνύεται συνεχώς «θαυματουργό» για τον οργανισμό, ένα «ελιξίριο» ενάντια στις αναπόφευκτες βλάβες που ο αμείλικτος χρόνος φέρνει μαζί του για τον καθένα μας; Η ελληνική γη παρέχει έναν «θησαυρό» που πρέπει όλοι – παραγωγοί, επιστήμονες, αρμόδιοι φορείς αλλά και καταναλωτές – να αξιοποιήσουν σωστά γιατί μόνο καλά μπορεί να προσφέρει. Στην… υγειά του ελαιολάδου λοιπόν και τελικώς στη δική μας!

Η ερευνητική ισχύς εν τη ενώσει

Παράλληλα με όλες τις άλλες… ελαιο-δράσεις, οι ερευνητές του Τομέα Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων του ΕΚΠΑ συμμετέχουν σε τρία μεγάλα ερευνητικά προγράμματα για το ελαιόλαδο, τα οποία εκτιμάται ότι θα αποδώσουν σημαντικούς… καρπούς (ελιάς και όχι μόνο).

Το OliveNet είναι ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα που υπάγεται στο ευρωπαϊκό πλαίσιο στήριξης της έρευνας HORIZON 2020 με συμμετοχή 12 εταίρων από έξι χώρες της ΕΕ (συγκεκριμένα από την Ελλάδα, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ισπανία, την Ιταλία και την Αυστρία) καθώς και τριών χωρών εκτός ΕΕ (Αλγερία, Μαρόκο, Ταϊλάνδη). Στόχος του είναι η δημιουργία συνεργιών μεταξύ πανεπιστημίων και επιχειρήσεων με επίκεντρο την ελιά, τα προϊόντα και τα παραπροϊόντα της (επιτραπέζιες ελιές, ελαιόλαδο, ελαιουργικά απόβλητα, φύλλα ελιάς). Στο πλαίσιο του προγράμματος τα προϊόντα και παραπροϊόντα της ελιάς υποβάλλονται σε μια σειρά υπερσύγχρονων κλιμακωτών εκχυλίσεων και απομονώσεων με στόχο την παραλαβή εμπλουτισμένων εκχυλισμάτων και απομονωμένων ενώσεων υψηλής καθαρότητας, συμπεριλαμβανομένων των πολυφαινολών του ελαιολάδου. Τόσο τα εκχυλίσματα όσο και οι καθαρές ενώσεις αξιολογούνται για την ασφάλεια και τις φαρμακολογικές τους επιδράσεις κατά της φλεγμονής, της οστεοαρθρίτιδας και της καρδιαγγειακής νόσου χρησιμοποιώντας δοκιμασίες in vitro αλλά και in vivo σε πειραματόζωα. Παράλληλα, εφαρμόζονται προηγμένες τεχνικές, προκειμένου να ενσωματωθούν τέτοια μόρια σε σκευάσματα και προϊόντα στον τομέα των συμπληρωμάτων διατροφής.

Μια τέτοια «γαλανόλευκη» συνεργασία που έχει γεννηθεί μέσα από το OliveNet έχει ήδη οδηγήσει στην ανάπτυξη ενός συμπληρώματος διατροφής που περιέχει εκχύλισμα ελαιολάδου το οποίο παρήχθη από τους ειδικούς του Τομέα Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων του ΕΚΠΑ. Το συμπλήρωμα δοκιμάζεται αυτή τη στιγμή από ειδικούς της Α’ Προπαιδευτικής Παθολογικής Κλινικής του ΕΚΠΑ στο Νοσοκομείο Λαϊκό σε παχύσαρκες γυναίκες. Οπως αναφέρει στο «Bήμα» ο καθηγητής Παθολογίας του ΕΚΠΑ κ. Νικόλαος Τεντολούρης, «η μελέτη περιλαμβάνει 30 υπέρβαρες και παχύσαρκες γυναίκες. Το συμπλήρωμα χορηγείται σε δύο δόσεις – 5 mg και 15 mg – ενώ μια τρίτη ομάδα γυναικών αποτελεί την ομάδα ελέγχου λαμβάνοντας εικονικό συμπλήρωμα. Οπως έχουμε δει μέχρι στιγμής η χορήγηση της υψηλής δόσης των 15 mg (σε σχήμα τριών καψουλών των 5 mg τρεις φορές την ημέρα πριν από τα γεύματα) έχει οδηγήσει σε απώλεια της τάξεως των 11 κιλών μέσα σε διάστημα έξι μηνών. Και αυτό χωρίς να παρουσιάζεται καμία ανεπιθύμητη ενέργεια. Ολοκληρώνουμε τώρα το πρώτο μέρος της μελέτης και ευελπιστούμε να γίνουν δοκιμές σε μεγαλύτερους αριθμούς εθελοντών».

Ενα δεύτερο πρόγραμμα το οποίο υλοποιείται από την «ομάδα του ελαιολάδου» του ΕΚΠΑ σε συνεργασία με το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, την εταιρεία Βιοελλάς, την εταιρεία Ε.Β.Μελάς, το Κέντρο Ερευνας «Δημόκριτος» και το Εθνικό Κέντρο Ερευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης (ΕΚΕΤΑ) είναι το HOLEA. Στόχος του προγράμματος είναι η προστασία του καταναλωτή από ανακριβείς ή παραπλανητικές επισημάνσεις σε προϊόντα ελιάς και ελαιολάδου μέσω διαφορετικών οδών που αφορούν: α) την ιχνηλασιμότητα των ελληνικών ποικιλιών ελιάς προκειμένου να διασφαλισθεί η αρχική προέλευση του προϊόντος, β) την εφαρμογή σύγχρονων μεθοδολογιών που θα διασφαλίζουν την ποιότητα της βρώσιμης ελιάς, γ) την τεκμηρίωση του ισχυρισμού υγείας σε ελαιόλαδα που πληρούν τα κριτήρια της EFSA, καθώς επίσης και της ποιότητας των ΠΟΠ & ΠΓΕ ελαιολάδων από περιπτώσεις νοθείας. Η επιτυχής ολοκλήρωση αυτής της δράσης θα βάλει τις βάσεις για να δημιουργηθεί στην Ελλάδα το πρώτο πιστοποιημένο εργαστήριο ελέγχου ποιότητας προϊόντων ελιάς, το οποίο θα παρέχει αναλύσεις σε προϊόντα βρώσιμης ελιάς και ελαιολάδου χρησιμοποιώντας πιστοποιημένες μεθόδους ανάλυσης, αναγνωρισμένες από εθνικούς και διεθνείς οργανισμούς.

Η «ομάδα του ελαιολάδου» συμμετέχει επίσης στην εμβληματική δράση του υπουργείου Παιδείας, Ερευνας και Θρησκευμάτων «Οι δρόμοι της ελιάς» συνεισφέροντας στο δίκτυο εργασίας με αναλύσεις μεταβολομικής σε δείγματα ελαιολάδου και επιτραπέζιας ελιάς με διάφορες σύγχρονες αναλυτικές τεχνικές όπως φασματοσκοπία πυρηνικού και μαγνητικού συντονισμού, υγρή χρωματογραφία-φασματομετρία μάζας, φασματομετρία μάζας σταθερών ισοτόπων κ.ά. Στο πλαίσιο του έργου θα αναλυθούν δείγματα από όλη την Ελλάδα για τις ελαιοκομικές περιόδους 2018-2019 και 2019-2020. Τα αποτελέσματα θα συνδυαστούν με τα ευρήματα των άλλων δύο υποέργων της δράσης που αφορούν την αποτύπωση του γονιδιώματος του ελαιοδένδρου και γενικά τη χρήση γονιδιωματικής καθώς επίσης και την προστασία του ελαιοδένδρου από προσβολές.

Hi-tech έλεγχος της νοθείας

Η μεταβολομική (μια από τις μεθοδολογίες -omics που έχουν εισβάλει στα εργαστήρια ανά τον κόσμο βοηθώντας σημαντικά τους επιστήμονες διαφορετικών πεδίων από την ιατρική ως τη φαρμακολογία και τον έλεγχο των τροφίμων) αποδεικνύεται πολύτιμο εργαλείο και στα χέρια των ερευνητών του Τομέα Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων του ΕΚΠΑ. Οπως εξηγεί η κυρία Χαλαμπαλάκη στο «Βήμα», «με τη χρήση της μεταβολομικής είναι δυνατόν να αναπτυχθούν μοντέλα αποτύπωσης και πρόβλεψης των ποιοτικών χαρακτηριστικών του ελαιολάδου όπως γεωγραφική προέλευση, ποικιλία, καλλιεργητική πρακτική, τρόπος ελαιοποίησης κ.ά., δηλαδή παράγοντες που επηρεάζουν την ποιότητα του ελαιολάδου. Κατ’ επέκταση τέτοιες μεθοδολογίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανίχνευση νοθείας στο ελαιόλαδο, η οποία αποτελεί ένα, δυστυχώς, όχι και τόσο σπάνιο φαινόμενο».

Αξίζει να σημειωθεί ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση αναπτύσσεται και εφαρμόζεται στο Φαρμακευτικό Τμήμα του ΕΚΠΑ από την ομάδα του ελαιολάδου (olive research group) τα τελευταία πέντε χρόνια. Οι έλληνες ερευνητές σε συνεργασία με μεγάλη γερμανική εταιρεία εξειδικευμένων μελετητικών οργάνων όπως η φασματοσκοπία πυρηνικού μαγνητικού συντονισμού και η φασματομετρία μάζας έχουν αναπτύξει μοντέλα αποτύπωσης και πρόβλεψης για τη μελέτη της νοθείας του ελαιολάδου. Με τη χρήση αυτών των μοντέλων μέσα σε ελάχιστο διάστημα μπορεί να φανεί από πού… κρατά η σκούφια του κάθε δείγματος, από ποια ποικιλία ελιάς προέρχεται, ποιος ήταν ο τρόπος ελαιοποίησης, ποιες οι καλλιεργητικές πρακτικές που χρησιμοποιήθηκαν κ.λπ. Μιλάμε για μια λεπτομερή «ακτινογραφία» του κάθε ελαιολάδου που έχει ως απώτερο στόχο την hi-tech πιστοποίησή του. Η κυρία Χαλαμπαλάκη τονίζει ότι «η προσπάθεια αυτή συνδυάζεται με τη χαρτογράφηση του ελληνικού ελαιολάδου και στα πλαίσιά της έχουν ήδη αναλυθεί περισσότερα από 3.000 δείγματα από ολόκληρη τη χώρα».