«Αποκρυπτογραφώντας την αυγή του χριστιανισμού στην Κρήτη»

Η ανασκαφή του στην αρχαία Ελεύθερνα ξεκινά το 1985. Ο Νίκος Σταμπολίδης τότε μόλις είχε περάσει τα 30. «Κοίταξα την πλαγιά και είπα «ωραία, μέχρι να πάρω σύνταξη θα έχω ανασκάψει όλη την Ελεύθερνα»» αναπολεί από την άλλη άκρη της γραμμής του τηλεφώνου. «Και το βουνό που με άκουσε θα γέλασε μαζί μου. Οπως γελάω και εγώ σήμερα με την «ύβρη» που εκστόμισε ο νεαρός τότε εαυτός μου. Αυτό που έχω κάνει είναι απειροελάχιστο: «Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας»».

Θα διαφωνήσω μαζί του. Γιατί ο σπουδαίος αρχαιολόγος δεν έφερε μόνο στο φως την αρχαία πόλη και τη νεκρόπολη της Ελεύθερνας, δεν αρκέστηκε στην τεκμηρίωση και στη δημοσίευση, αλλά έσκυψε με επιμέλεια πάνω της και την ανέδειξε, δημιουργώντας το σπουδαίο αρχαιολογικό πάρκο αλλά και το μουσείο της. Και αν στη δυτική πλευρά του λόφου ανέσκαψε την περίφημη «ομηρική» νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, δείχνοντας τη συνέχεια της ιστορίας από την Εποχή του Χαλκού σε αυτή του Σιδήρου, στην ανατολική πλευρά τον περίμενε ένα ακόμη μυστικό. Πριν από έναν χρόνο οι μαύρες πέτρες από τις λειχήνες και την υγρασία τράβηξαν την προσοχή του. Και ιδού, έφερε στο φως την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Ειρήνης, με το εντυπωσιακό ψηφιδωτό χαλί με τη φυτική απεικόνιση, ενώ 20 μέτρα ψηλότερα αποκάλυψε μια δεύτερη, μικρότερη σε μέγεθος βασιλική στη θέση Aγιος Μάρκος. Eτσι έφερε στο φως την αυγή του χριστιανισμού στην Κρήτη, το πέρασμα από τον παγανισμό στη νέα θρησκεία, με την ανέγερση των δύο βασιλικών να καλύπτει χρονικά την περίοδο από τα χρόνια του Θεοδοσίου έως εκείνα του Ιουστινιανού. «Ανοίγεις ένα-ένα τα παραπετάσματα του χρόνου, σαν να κοιτάς μια χορεύτρια να ξετυλίγει μπροστά σου τον χορό των επτά πέπλων. Και εσύ αγωνιάς να δεις το σώμα της, να φτάσεις δηλαδή στην πραγματική ουσία» αναφέρει.

Η βασιλική των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού

Η εφετινή ανασκαφή πραγματοποιήθηκε στη σκιά της COVID-19, με τον Νίκο Σταμπολίδη να συντάσσει έναν πλήρη κανονισμό, που έγινε πρότυπο και σε άλλες ανασκαφές στην Ελλάδα, ώστε να λαμβάνεται κάθε προφύλαξη απέναντι στην πανδημία.

«Και η ανασκαφή μάς επιδαψίλευσε τα καλύτερα αποτελέσματα» αναφέρει ο Νίκος Σταμπολίδης. «Συγκεκριμένα, ολοκληρώσαμε την ανασκαφή της Αγίας Ειρήνης, του μεγαλύτερου παλαιοχριστιανικού ναού αυτή τη στιγμή στην Ελεύθερνα και ενός από τους μεγαλύτερους στην Κρήτη, ενώ προχωρήσαμε και με την ανασκαφή εντός της βασιλικής στην τοποθεσία Αγιος Μάρκος. Και είμαι προσεκτικός με τις λέξεις. Επαναλαμβάνω ότι μιλώ για τοποθεσία, γιατί ξέρετε, με παραξένευε το γεγονός να είναι αφιερωμένη μια παλαιοχριστιανική βασιλική στην Κρήτη στο όνομα του Αγίου Μάρκου που κουβαλά κάτι από Αλεξάνδρεια, κάτι από Βενετία. Ημουν από την αρχή περίεργος να ανακαλύψω τι συμβαίνει. Και ίσως βρήκαμε πραγματικά τι ήταν αυτό».

Ο ίδιος ξετυλίγει γλαφυρά τα γεγονότα. Σε ένα αμφιμικιόνιο βρέθηκε η εξής επιγραφή: «Αρχιδιακόνου Θεοφάνους μνήσθητι κύριε διά πρεσβειών των Αγίων σου Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού». «Πρόκειται για τους άγιους ιατρούς της χριστιανοσύνης» αναφέρει ο Νίκος Σταμπολίδης. Με την ονομασία αυτή είναι γνωστά μάλιστα τρία ζεύγη αγίων: ένα στη Ρώμη, ένα στην Εγγύς Ανατολή (Συρία) και ένα από την Αραβία. Δεν ξέρουμε βέβαια ποιο από τα τρία επικαλείται ο συγκεκριμένος αρχιδιάκονος».

Η σύνδεση με το παρελθόν

Οπως και στη βασιλική της Αγίας Ειρήνης, έτσι και στη βασιλική στη τοποθεσία Αγιος Μάρκος ήρθαν στο φως ενσωματωμένα αρχιτεκτονικά μέλη άλλων κτισμάτων: κιονόκρανα ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, επιστύλια με τρίγλυφα και μετόπες, αλλά και πλάκες με χαραγμένες επιγραφές – οι περισσότερες των αρχαϊκών χρόνων – με νόμους, με διατάξεις, με κανόνες. «Ουσιαστικά οι δύο βασιλικές συγκεντρώνουν τεράστιο υλικό σε επιγραφές, μεγαλύτερο και από αυτό που έχει δημοσιεύσει η αρχαιολόγος – επιγραφολόγος Μαργκερίτα Γκουαρντούτσι στο «Inscriptiones Creticae» το 1939» εξηγεί ο Νίκος Σταμπολίδης.

Από πού όμως αντλήθηκε αυτό το αρχαίο υλικό που χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή των βασιλικών; «Θεωρώ ότι προέρχεται από κοντινή απόσταση, καθώς ο λόφος της Ελεύθερνας φέρει κατωφέρειες, άνδηρα και συνεπώς δεν θα ήταν δυνατή η μεταφορά από κάπου μακριά».

Και εδώ ο Νίκος Σταμπολίδης κάνει μια ενδιαφέρουσα υπόθεση εργασίας. «Οπως προειπώθηκε, ο Κοσμάς και ο Δαμιανός είναι οι άγιοι γιατροί της χριστιανοσύνης. Λίγα μέτρα πιο πέρα από το σημείο που ανασκάπτουμε βρίσκεται η βασιλική του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, που είχε φέρει στο φως τη δεκαετία του ’90 ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης και γνωρίζουμε ότι ένα κομμάτι της εδράζεται πάνω στον ναό του Ερμή. Τόσο ο Μιχαήλ Αρχάγγελος όσο και ο Ερμής είναι ψυχοπομποί: ο ένας στον χριστιανισμό και ο άλλος στον παγανισμό. Υποπτεύομαι λοιπόν μήπως κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και εδώ. Καθώς ο Κοσμάς και ο Δαμιανός είναι οι άγιοι γιατροί, μήπως θα πρέπει να αναζητήσουμε αν στην περιοχή βρισκόταν ένα Ασκληπιείο ή ένα αντίστοιχο ιερό; Πρόκειται απλά για μια υπόθεση εργασίας. Την απάντηση θα τη δώσει η ανασκαφή και εκτός της βασιλικής».

Το ερώτημα λοιπόν που γεννάται αυτομάτως είναι αν οι χριστιανοί ιδρυτές των δύο βασιλικών κατέστρεψαν ειδωλολατρικούς ναούς και μνημεία προκειμένου να τις χτίσουν. «Δεν μπορώ να το απαντήσω ακόμη. Χρειάζεται ιδιαίτερη μελέτη» εξηγεί ο Νίκος Σταμπολίδης. «Και αυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι η πρόθεση: είναι διαφορετικό να καταστρέφεις από εκδικητική μανία και διαφορετικό να ξηλώνεις αρχιτεκτονικά μέλη ή να παίρνεις υλικά από μνημεία που έχουν καταπέσει για να τα χρησιμοποιήσεις ώστε να χτίσεις κάτι νέο. Για να απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα, δεν αρκεί να εξετάσεις τα υλικά που βρίσκεις. Χρειάζεται να εντοπίσεις το αρχαίο οικοδόμημα από όπου προήλθαν».

Θαυμαστά αρχιτεκτονικά μέλη

Σε αντίθεση με την Αγια Ειρήνη που έχει διαφορετικές φάσεις, η βασιλική στην τοποθεσία Αγιος Μάρκος φαίνεται κάποια στιγμή να καταστρέφεται από σεισμό (ίσως τον 6ο αιώνα) και έκτοτε να εγκαταλείπεται. «Ετσι σήμερα έχουμε εμείς την τύχη να την ανασκάψουμε και να βρούμε μοναδικά ευρήματα» αναφέρει. «Μιλώ κυρίως για αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά μέλη: πεσσούς, πεσσόκρανα, κιονοκράνα με μοναδικά επιθήματα με σχηματοποιημένα φύλλα άκανθα, με σταυρούς, που σπάνια συναντά κανείς. Στην Κρήτη δεν γνωρίζω να έχουν έρθει στο φως παρόμοια δίζωνα κιονόκρανα με αετούς και κριούς. Φαίνεται ότι με κάποιον τρόπο, ενώ πρωτεύουσα του νησιού στα ρωμαϊκά και παλαιοχριστιανικά χρόνια ήταν η Γόρτυνα, ο επίσκοπος Ελευθέρνης πιθανότατα διατηρούσε απευθείας σχέση με την Κωνσταντινούπολη, συμμετείχε σε Οικουμενικές Συνόδους, όπως γνωρίζουμε, και αυτό αντανακλάται στην τεχνοτροπία των αρχιτεκτονικών αυτών μελών, στη μεγαλοπρέπειά τους. Γιατί αντίστοιχα συναντάμε μόνο στη βασιλική του Αγίου Δημητρίου και της Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη και σποραδικά στην Πελοπόννησο. Τα δικά μας, βέβαια, εδώ στην Κρήτη δεν είναι μαρμάρινα, αλλά από ασβεστόλιθο, υλικό που έχει μεγαλύτερη ζεστασιά».

Οπως εξηγεί, τα περίφημα αυτά αρχιτεκτονικά στοιχεία κατασκευάστηκαν στην Κρήτη από την περίφημη πέτρα Αλφάς από το αρχαίο λατομείο της Ελεύθερνας, που σήμερα λειτουργεί ακόμα σε άλλη θέση. «Πρόκειται για πραγματικά αριστουργήματα. Aλλωστε, η Ελεύθερνα διαθέτει μια μεγάλη γλυπτική παράδοση που ξεκινά ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ.» αναφέρει.

Ο ίδιος συνεχίζει την περιγραφή. Μιλά για τις μεγάλες παραλληλεπίπεδες στήλες ύψους περίπου 2,5 μέτρων που σώζονται στον νάρθηκα. «Στη βάση τους υπάρχει μια άκανθα που εκφύεται και ακολουθεί ύστερα ένας στρογγυλός δίσκος στον οποίο εδράζεται ένας τεράστιος σταυρός, από εκείνους τους παλαιοχριστιανικούς που γνωρίζουμε από την Αγία Σοφία και από άλλες πρώιμες βασιλικές και ναούς» εξηγεί και συνεχίζει να μιλά με θαυμασμό για τα θωράκια. «Θα τα χαρακτήριζα ένα ποίημα. Και αυτό το καταλαβαίνει κανείς από τον άμβωνα, ο οποίος δεν έχει σωθεί. Νομίζεις ότι η πέτρα στα θωράκιά του έχει «κεντηθεί» κυριολεκτικά με άστρα, με φύλλα ακάνθου, ενώ τα παραπέτα που βρίσκονται ένθεν και ένθεν της κλίμακας του άμβωνα φέρουν παγόνια, τα οποία τσιμπούν από το δέντρο της ζωής. Γνωρίζουμε ακόμη ότι στον ναό υπήρχαν opus sectile, με μικρά κομμάτια διαφορετικού χρώματος από πέτρα ή μάρμαρο».

Υπήρχαν όμως και άλλα στοιχεία μαρμάρου; «Φυσικά και υπήρχαν» απαντά. «Ο κεντρικός διάδρομος που οδηγεί από τη θύρα του νάρθηκα προς το κεντρικό κλίτος, προς το ιερό βήμα, είναι μαρμάρινος» αναφέρει και συμπληρώνει: «Ο υπόλοιπος ναός καλυπτόταν από πλάκες ασβεστολιθικές που επενδύθηκαν με μάρμαρο (ορθομαρμάρωση) μέχρι τουλάχιστον ένα ορισμένο ύψος. Ετσι δινόταν μια αίσθηση λιτής πολυτέλειας».

Τάφοι στο πρόκτισμα

Στο βόρειο πρόκτισμα της βασιλικής στη θέση Αγιος Μάρκος υπάρχει ακόμη μια σημαντική ανακάλυψη. Βρέθηκαν τρεις τάφοι. «Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο μεγαλύτερος, μήκους δύο μέτρων. Φέρει οπές στην πλάκα του δαπέδου του που σχηματίζουν σταυρό. Πιθανότατα δημιουργήθηκαν ώστε όταν έλιωνε το σώμα να επιστρέφει στην ίδια τη γη. Μου θύμισε τους στίχους του Σεφέρη: «Ο ύπνος σε τύλιξε με πράσινα φύλλα ανάσαινες». Τι είμαστε; Η ύλη που επιστρέφει στη γη. Οι δύο μικρότεροι τάφοι που βρέθηκαν πιθανότατα ήταν οστεοφυλάκια».

Το στοίχημα της αναστήλωσης

Τελειώνοντας την ανασκαφή ο Νίκος Σταμπολίδης και η ομάδα του έκαναν όλες τις απαραίτητες εργασίες ώστε να προστατευτούν οι βασιλικές που έφεραν στο φως από τα καιρικά φαινόμενα. «Κάναμε ό,τι έπρεπε μέχρι να αναλάβουν το έργο οι συντηρητές. Στόχος είναι η αναστήλωση της βασιλικής στην τοποθεσία Αγιος Μάρκος με τη βοήθεια φυσικά του υπουργείου Πολιτισμού. Και πρέπει να ειπωθεί σε αυτό το σημείο ότι χωρίς τη συμβολή της ΑΜΚΕ ΑΙΓΕΑΣ του Θανάση Μαρτίνου η ανασκαφή δεν θα είχε σημειώσει τόσο μεγάλη πρόοδο, όπως και η ανασκαφή της Αγίας Ειρήνης αν δεν υπήρχαν το Ιδρυμα Σύλβιας Ιωάννου και το Ιδρυμα Α. Γ. Λεβέντη και άλλοι αγαπητοί φίλοι. Τα χρήματα του πανεπιστήμιου επαρκούν μόνο για να εκπαιδεύσεις τους φοιτητές το πολύ για 20 εργάσιμες ημέρες. Δεν θα μπορούσαμε να είχαμε φτάσει εδώ χωρίς τους χορηγούς μας».

Οπως επισημαίνει, η αναστήλωση της Αγίας Ειρήνης είναι δύσκολο να πραγματοποιηθεί γιατί απλώνεται σε διαφορετικές περιόδους. «Ποια λοιπόν θα διαλέξεις; Αντίθετα, αν αναστηλωθεί η βασιλική στην τοποθεσία Αγιος Μάρκος, θα έχουμε ένα εκπληκτικό αποτέλεσμα. Οι τοίχοι του σώζονται στα 2,5 μέτρα. Εχουμε όλα τα στοιχεία: τα πεσσόκρανα, τα κιονόκρανα, τουλάχιστον 10 αμφιμικιόνια παραθύρων ολόκληρα που μπορεί να είναι μεν σπασμένα από την πτώση, αλλά ανασυντίθενται – τόσο προσεκτική είναι η ανασκαφή μας. Σκεφτείτε ότι ήδη τα έχουμε συνθέσει και περιμένουμε τους συντηρητές να τα συγκολλήσουν. Το υπουργείο ενδιαφέρθηκε να εντάξει το έργο στα επόμενα προγράμματα. Και ξέρετε, η Μονή Αρκαδίου βρίσκεται σε απόσταση 6 χλμ. από τον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας. Θα μπορούσε να αναπτυχθεί ένα είδος και θρησκευτικού τουρισμού με τόσους πρώιμους χριστιανικούς ναούς συγκεντρωμένους στον ίδιο χώρο» αναφέρει.

Το ταξίδι του χρόνου

Η συνέχεια της ιστορίας στον τόπο της Ελεύθερνας τον γοητεύει. «Σε αυτή την εποχή που οικοδομούνται οι βασιλικές ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον παγανισμό στον χριστιανισμό» αναφέρει. «Είναι χρόνοι δυναμικοί με στοιχεία πολύπλοκα. Ενα ενδιαφέρον ερώτημα που αναδύεται είναι το πώς εξηγείται αυτή η συγκέντρωση τόσων βασιλικών και μάλιστα πρώιμων στο ίδιο σημείο. Γιατί η βασιλική της Αγίας Ειρήνης βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από αυτή στην τοποθεσία Αγιος Μάρκος αλλά και τη βασιλική του Μιχαήλ Αγγέλου, ενώ ο βυζαντινός ναός του Σωτήρα Χριστού (στα θεμέλιά του υπάρχει και παλαιότερος) μόλις 400 μέτρα πιο πέρα;».

Μια υπόθεση εργασίας που κάνει ο καθηγητής είναι ότι η ίδρυση των βασιλικών βασίζεται στην επιθυμία των επισκόπων να εδραιώσουν την εξουσία τους, έχοντας ο καθένας τον δικό του ναό. «Πιθανότατα οι βασιλικές αυτές να χρηματοδοτούνταν από πλούσιους της εποχής, ακόμα και από κρυπτοπαγανιστές. Οταν τελικά οι παγανιστές διαπίστωσαν την αλλαγή σκυτάλης προς τον χριστιανισμό. πιθανώς να είπαν «θα γίνω και εγώ χριστιανός, θα γίνω και εγώ επίσκοπος και θα χρηματοδοτήσω την ανέγερση ναών, γλιτώνοντας έτσι τους φόρους» (γελά). Δεν μπορεί να εξηγηθεί διαφορετικά μια τόσο μεγάλη συγκέντρωση. Γιατί μιλάμε ήδη για τέσσερις βασιλικές και δεν γνωρίζω πόσες ακόμη μπορεί να υπάρχουν. Αυτό μαρτυρά και τη δυναμική που είχε η νέα πίστη».

Αλήθεια, σε ποιον βαθμό συγκινούν αυτές οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές έναν κλασικό αρχαιολόγο όπως τον Νίκο Σταμπολίδη, ο οποίος στην πόλη της αρχαίας Ελεύθερνας επιβεβαίωσε την αλήθεια του Ομήρου; «Εκανα κάποιες ανακοινώσεις πέρυσι στο Αρχαιολογικό Κέντρο Κρήτης και δέχτηκα την ίδια ερώτηση. Στην ομάδα μου έχω αρκετούς μαθητές και συνεργάτες που ακολουθούν την κατεύθυνση της Βυζαντινής ή της Προϊστορικής Αρχαιολογίας κ.λπ. Τι σημαίνει προϊστορικός, κλασικός, βυζαντινός αρχαιολόγος; Σημαίνει απλά μια ειδικότητα που λαμβάνεις αν θέλεις να εμβαθύνεις σε έναν τομέα. Αλλά η αρχαιολογία παραμένει πάντα μία και ενιαία. Για εμένα η ουσία βρίσκεται στο ποια ερωτήματα θέτεις ως αρχαιολόγος, πώς τα θέτεις και τι απαντήσεις προσπαθείς να πάρεις. Καμιά φορά μπορεί να μην είναι σωστή η απάντηση, αλλά σίγουρα η ερώτηση πρέπει να είναι σωστή».