Ο πρόεδρος, ο σουλτάνος και το μαγικό χαλί

Η αμερικανική επέμβαση από το 2001 δεν σκόπευε απλώς να πάρει την εκδίκηση για τους Δίδυμους Πύργους. Σκόπευε να «επανιδρύσει» τα αραβικά κράτη, όπως είχε γίνει με τους ηττημένους του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως είχε επιχειρηθεί με τις πρώην κομμουνιστικές χώρες στη δεκαετία του ’90. Εκείνο που προκλήθηκε δεν είναι απλώς το χάος, αλλά η δυστοπία των νεοσυντηρητικών. Αλλά ως έναν βαθμό και η Αραβική Ανοιξη ανακύκλωσε δυτικές ουτοπίες. Π.χ., εγχειρίδιο οργάνωσης της διαμαρτυρίας ήταν το βιβλίο «From Dictatorship to Democracy» του Gene Sharp, από το ίδρυμα Albert Einstein της Βοστώνης. Εκδόθηκε το 1993 στη Βιρμανία, στη συνέχεια μεταφράστηκε σε 31 γλώσσες και κυκλοφόρησε, εκτός των άλλων, στη Σερβία, στην Ινδονησία και στην Ταϊλάνδη, χώρες με ανάλογα κινήματα εκδημοκρατισμού, και βεβαίως στα αραβικά. Πολιτισμικές μεταφορές που πέρασαν άλλωστε από την Αίγυπτο στην Ευρώπη με τα occupy movements, τους indignados και τους αγανακτισμένους. Γιατί όμως τα ελπιδοφόρα αυτά κινήματα που φαίνονταν να γεφυρώνουν πολιτικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές διαφορές κατέληξαν σε αδιέξοδους εμφυλίους πολέμους, στη Λιβύη, στη Συρία, ενδεχομένως στην Αίγυπτο; Η φυλετική σύνθεση της λιβυκής κοινωνίας, το εθνοτικό μωσαϊκό στη Συρία και οι βαθιές διαιρέσεις στην Αίγυπτο ανάμεσα στα εκκοσμικευμένα μεσαία στρώματα και τον ισλαμικό λαό ενδεχομένως συγκαταλέγονται στις αιτίες. Ωστόσο ποια πρότυπα, οράματα, πολιτικά σχέδια εμπνέουν και καθοδηγούν τις εξελίξεις στον ισλαμοαραβικό κόσμο;

Στην Αίγυπτο το 2011 δύο μοντέλα κουβεντιάζονταν. Το ένα ήταν ο πολιτικός ισλαμισμός του Ερντογάν, το άλλο η ισλαμική δημοκρατία στο Ιράν. Ο Μόρσι κινήθηκε ανάμεσα, αλλά περισσότερο προς το μοντέλο Ερντογάν, αποξενώνοντας όμως μεσαία τάξη και στρατό. Στη Συρία, η αντίσταση του καθεστώτος ενισχύθηκε γιατί μετατράπηκε σε αντιπαράθεση ανάμεσα στις χριστιανικές, αλαουιτικές και εκκοσμικευμένες μεσαίες τάξεις και στη σουνιτική, σαλαφιστική και τζιχαντική αντιπολίτευση. Το παράδοξο είναι ποιοι υποστηρίζουν ποιους. Η Δύση τους ισλαμιστές και το Ιράν το εκκοσμικευμένο καθεστώς. Το γεγονός πάντως είναι ότι το μετριοπαθές πολιτικό Ισλάμ και το παράδειγμα Ερντογάν έχασαν την ελκυστικότητά τους, όταν το κύμα διαδηλώσεων έφτασε και στις τουρκικές πλατείες. Η πτώση του Μόρσι από τους στρατιωτικούς ήταν επίσης πλήγμα για το τουρκικό μοντέλο που έχει προβλήματα με τους δικούς του στρατιωτικούς. Συμπέρασμα: ούτε η Δύση, μετά την αποτυχία του Ιράκ, ούτε η Τουρκία μπορούν να προσφέρουν πρότυπα και προοπτική σε αυτές τις κοινωνίες. Επομένως, για ποιο μέλλον μάχονται οι αντάρτες στη Συρία και τι είδους μέλλον μπορεί να προσφέρει ο Ασαντ; Φέρουν καμιά πρόταση εκτός του χάους οι βομβαρδισμοί;

Και η Ευρώπη τι έχει να προτείνει; Η ΕΕ δεν έχει ένα όραμα για την αναδιοργάνωση του κόσμου ή τουλάχιστον δεν έχει όραμα διαφορετικό από την Αμερική. Θεατής των εξελίξεων, με αντιθετικά συναισθήματα και προσεγγίσεις ανάμεσα στην κοινή γνώμη και στις κυβερνήσεις. Κουράστηκε ο ευρωπαϊκός κόσμος από τους πολέμους στα δυτικά Βαλκάνια στη δεκαετία του ’90 και από τους πολέμους στο Ιράκ και το Αφγανιστάν από το 2000. Μια νέα πολεμική σύρραξη θα στοιχίσει σε μια αφαιμαγμένη από την κρίση οικονομία και θα ακουμπήσει τα ευρωπαϊκά κράσπεδα. Θα μετατραπεί η περιοχή ανάμεσα στη Μεσόγειο και στον Περσικό Κόλπο σε μια περιοχή χωρίς κρατική κυριαρχία με προτεκτοράτα τύπου Κοσόβου και Βοσνίας; Και αν καταφέρει το Ισραήλ να παρασύρει την Αμερική σε έναν πόλεμο με το Ιράν, μέσω της πολεμικής ανάφλεξης στη Συρία; Πολλά ενδεχόμενα, ο κόσμος πάντως θα μπει σε πολύ μεγάλη και απρόβλεπτη περιπέτεια.

Αυτή η περιοχή αιμορραγεί από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, χωρίς να βρεθεί μια νέα συνθήκη, μια νέα διευθέτηση, όπως στη μεταπολεμική Ευρώπη και στην Ανατολική Ασία. Πιθανόν εκείνο που θα χρειαζόταν, αντί ιπτάμενων πυραύλων, είναι ένα μαγικό χαλί όπου θα κάθονταν οκλαδόν το Ισραήλ μαζί με το Ιράν, η Αμερική μαζί με τη Ρωσία και την Ευρώπη, η Αίγυπτος, η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία. Μια μεγάλη διεθνής διάσκεψη, ένας μεγάλος συμβιβασμός που θα δημιουργούσε το πλαίσιο για επί μέρους συμβιβασμούς και διευθετήσεις. Δεν φαίνεται όμως στον ορίζοντα.