Σμιλεύοντας το μέλλον

Τίτλος ποιητικής συλλογής Α.Σ. (Το Ροδακιό, 2002)

«Το μέλλον είναι εδώ, απλώς είναι άνισα κατανεμημένο». Πρόκειται για μια διάσημη φράση του σημαντικού συγγραφέα τού «Νευρομάντη», του Γουίλιαμ Γκίμπσον. Από τον εικονικό κόσμο του επισήμανε τη διάδοση των ιδεών με απρόβλεπτη ταχύτητα αλλά και άνισο τρόπο και διαισθάνθηκε το δυστοπικό μέλλον, εξαιτίας της απροσδόκητης επίδρασης της υπεραναπτυγμένης τεχνολογίας στις κοινωνίες του παρόντος. Την αυγή του 20ού αιώνα, πριν από 118 χρόνια μόλις, τα περισσότερα περί του κόσμου ήταν θεμελιωμένα σε κάποιες στοιχειώδεις σταθερές: Τη μοναρχία (η Βρετανική Αυτοκρατορία θα κάλυπτε κάποια στιγμή το ένα τέταρτο της γης), τη θέση της Εκκλησίας (παρά την αμφισβήτηση του Δαρβίνου για την προέλευση του είδους μας) και τους νόμους του Νεύτωνα που είχαν απόλυτα επιβεβαιωθεί, με τον λόρδο Κέλβιν μάλιστα να επαίρεται ισχυριζόμενος ότι πλέον δεν υπάρχει τίποτε για να ανακαλύψουμε στη Φυσική. Σαν η ζωή στον πλανήτη να είχε κάποια, έστω και στοιχειωδώς δεδομένα, θεμέλια και αντηρίδες!

Σήμερα ο κόσμος μοιάζει να έχει έρθει τα πάνω κάτω. Ο επιθυμητός με κέντρο τον άνθρωπο στόχος να μειωθούν οι ανισότητες, ή έστω να περιοριστούν, εν ονόματι μιας καθολικής ευημερίας, μοιάζει εξαιρετικά περίπλοκος με τα νέα δεδομένα.

Αυτό δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει. Αφού αναφερόμαστε στον χρόνο, μιλάμε για μια έννοια εντελώς σχετική. Το μέλλον, φέρ’ ειπείν, προϋποθέτει ένα τώρα. Το «τώρα» όμως τι είναι; Μια αυτόματη διαδοχή στιγμών, μια τεχνητή ρήξη σε μια φυσική συνέχεια. Ανίκανη να ακολουθήσει τη ζωτική κίνηση η διάνοια, κινητοποιεί τον χρόνο μέσα σε ένα μονίμως πλαστό παρόν. Ποιος αντιλαμβάνεται το «τώρα» της στιγμής ενώ ταυτόχρονα το βιώνει; «Τώρα» δεν είναι και η στιγμή οκνηρίας, «τώρα» δεν είναι και η οριακή ένταση; Ποια είναι η ένταση που δίνει τον πιο σπουδαίο χρόνο; Ποιο «τώρα» είναι πιο αληθινό; Και υπάρχει αληθινό «τώρα»; Αλλωστε «τώρα» που γράφω αυτή τη φράση, η ίδια μου η κίνηση έχει ήδη γίνει παρελθόν.

Προσπαθώντας να δώσουμε ένα νόημα σε αυτόν τον καθημερινό κατακερματισμό, προσδοκούμε στη διάρκεια τον πλούτο της ζωής. Τη διάρκεια που θα μας φέρει στο μέλλον την ισορροπία, πιθανόν και την ευτυχία. Μιλώντας πλέον σε ατομικό επίπεδο, για να υπάρξει η διάρκεια όμως πρέπει να προϋπάρξει η δοξαστική εκείνη στιγμή που θα πυροδοτήσει, θα πυρπολήσει την ύπαρξη. Και ας υποθέσουμε ότι έρχεται. Είμαστε έτοιμοι να εκχωρήσουμε τον εαυτό μας; Δύσκολο, μια και για να αδράξεις τη στιγμή πρέπει να είσαι εναργής, ανοιχτός. Πρέπει η ενάργεια αυτή να γίνει το σπίτι σου, η αντιληπτικότητα φυσική σου κατάσταση. Κάτι καθόλου εύκολο, ειδικά με τον τρόπο που μάθαμε να ζούμε.

Σε μια post truth εποχή, κάτι που από μόνο του ακούγεται ανατριχιαστικό, η πρόσβαση στις πληροφορίες και ο τρόπος με τον οποίο τις χρησιμοποιούμε έχει γίνει ζωτικό μέρος του παρόντος μας. Τα κοινωνικά δίκτυα είναι ένα άλλο παράδειγμα του πώς η ανισότητα πλέον περνά στην πληροφόρηση διαμορφώνοντας τη «μετα-αλήθεια» της κοινής γνώμης. Από την άλλη πλευρά, η προσπάθεια με τους νέους αλγορίθμους που αναπτύχθηκαν για να μειώσουν την υπερφόρτωση πληροφοριών έφερε αμφιλεγόμενα αποτελέσματα. Οι προσωπικές επιλογές συχνά καθορίζουν ποιες πληροφορίες βλέπουν οι χρήστες και η πρόσβαση σε καλής ποιότητας πληροφορίες μπορεί να θεωρηθεί το πιο σημαντικό ζήτημα στο δίκτυο (κάποτε μάλιστα θα πωλείται ως είδος πολυτελείας). Εκείνο που θεωρείται δεδομένη αλήθεια τώρα (π.χ. ένα αξιόπιστο ενεργειακό πρόγραμμα, η σταθεροποίηση του κλίματος) δεν μπορεί να θεωρηθεί και ως δεδομένη αλήθεια στο μέλλον.

Πώς όμως μπορούν να αντιμετωπιστούν αυτές οι πιθανές μελλοντικές κρίσεις; Μήπως η τάση είναι να διατηρήσουμε το τρέχον σύστημα, ώστε να σταματήσουμε ένα ανεξέλεγκτο μέλλον; Και εάν ναι, ποιο είναι το σημείο αναφοράς και για ποιον είναι το σημερινό σύστημα πραγματικά σταθερό;

Οι ανισομερείς σχέσεις εξουσίας καθορίζουν, τουλάχιστον σε μακροοικονομικό επίπεδο, ποιος καταγράφει το μέλλον και ποιος αποφασίζει π.χ. σχετικά με τη μακροπρόθεσμη παροχή υποδομών και το δομημένο περιβάλλον, τις εταιρικές στρατηγικές, τις κυβερνητικές πολιτικές και τα ερευνητικά προγράμματα που θα διαμορφώσουν την καθημερινή ζωή πολλών ανθρώπων για τα επόμενα χρόνια.

Επανέρχομαι όμως στο θέμα της σχετικότητας. Οποιος ελέγχει τον χρόνο, θα ελέγχει και το πιο επικερδές κομμάτι του, το μέλλον. «Το παρελθόν, όπως και το μέλλον, είναι άπειρα και απροσδιόριστα και υπάρχουν μόνο σαν φάσμα πιθανοτήτων» μας είπε στη «Σύντομη Ιστορία του Χρόνου» ο επιστήμονας που έφυγε πρόσφατα και μιλούσε με μηχανική φωνή σαν να έρχεται από το μέλλον, ο Στίβεν Χόκινγκ. Είναι δυνατόν ποτέ να ελεγχθεί ο χρόνος, ένα διαρκές φαινόμενο με κύρια χαρακτηριστικά τη μεταβολή και την παροδικότητα; Ή θα μένουμε πάντα σε δυστοπίες υψηλού λογοτεχνικού ενδιαφέροντος;

Για να ξαναγυρίσουμε στο μέλλον, όπως το αντιλαμβανόμαστε στις δυτικές κοινωνίες, είναι πάντα στημένο σε άνισα θεμέλια και αφήνει αγεφύρωτο το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών εθνών. Για να αντιληφθούμε το πώς μπορούμε να κατασκευάσουμε μέλλοντα που δεν αποκλείουν, δεν απομονώνουν, δεν γίνονται πεδία αλληλοεκμετάλλευσης, πρέπει να κατανοήσουμε κάτι που υπαινίσσεται ο Γκίμπσον: το ότι το μέλλον αυτό είναι εγγεγραμμένο στο παρόν. Πώς άραγε αυτές οι ανισότητες θα καθορίσουν το μέλλον και τα μέλλοντα που κυοφορούνται; Τι πρέπει να κάνουμε ενόσω βιώνουμε αντανακλαστικά την κρίση; Η ανάγκη να φανταστούμε ένα καλύτερο μέλλον είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη φύση, την ώρα μάλιστα που βιώνουμε ένα δυστοπικό παρόν. Πρέπει η σκέψη μας να γίνει «πλανητική», ο στοχασμός μας πιο εύκαμπτος, να αρθεί πάνω από την αφήγηση του παρόντος, του τρέχοντος, της διαδοχής των συνθηκών ή και να στραφούμε στην αξιοποίηση των εφαρμοσμένων από την τεχνική επιστημονικών επιτευγμάτων, φιλτράροντάς τα με ένα ανθρωποκεντρικό φίλτρο.

Οι προσπάθειες ενσωμάτωσης των εξελίξεων, οι διάφορες θεωρίες περί μέλλοντος, συχνά οδηγούν σε σκοτεινά σενάρια, τονίζοντας τα διάφορα προβλήματα με ποικίλους τρόπους. Η λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας προσφέρει μερικά ενδιαφέροντα παραδείγματα. Ο «Γενναίος Νέος Κόσμος» του Aldous Huxley (1932), λόγου χάρη, απεικόνισε θεμελιώδεις ανισότητες στην καρδιά μιας φαντασιακής κοινωνίας. Εκτοτε, πολυάριθμες αφηγήσεις έχουν μιλήσει για έναν κόσμο κατά βάση προβληματικό, όπου η κύρια σύρραξη θα είναι εκείνη μεταξύ ανθρώπων και μηχανών.

Τελικά μου φαίνεται πως σε αυτή την αινιγματική παγίδα που μας στήνει ο χρόνος, απάντηση δεν υφίσταται. Το μέλλον δεν υπάρχει, λένε στην Αφρική, το παρόν δεν «περνάει», θα πρόσθετα. Ποιος όμως βρέθηκε ποτέ αγκυλωμένος σε ένα διαρκές παρόν; Απλά εγκαταλείπουμε μια στιγμή για να βρούμε μιαν άλλη. Ο πραγματικός χρόνος υπάρχει μόνο χάρη στη στιγμή. Βρίσκεται ολόκληρος μέσα στον ενεστώτα, μέσα στην πράξη. Ο χρόνος άρα είναι ανθρώπινο δημιούργημα. Ανάλογα με την ποιότητα, με την ένταση, με τη θερμοκρασία της πράξης βιώνεται και αντίστοιχα.

Ο χρόνος εν τέλει είναι μάλλον αυτό που εμείς σμιλεύουμε. Μια ατελής, απλουστευμένη μέθοδος για να οργανώνουμε τις πράξεις και τις ενέργειες της μικρής αυτής αφήγησης, που είναι η μεγάλη και η ελάχιστη μαζί παρουσία μας σε αυτόν τον πλανήτη.

Και επειδή δεν επανέρχεται, όπως τονίζει ο Τόμας Μαν, «χρησιμοποίησε τον χρόνο σου, γιατί είναι ανεκτίμητος, καθώς η αιωνιότητα. Το χθες δεν ξαναέρχεται, το αύριο δεν είναι σίγουρο, μόνο το σήμερα είναι δικό σου, και εάν χρονοτριβείς, το χάνεις και αυτό».

Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.