Θοδωρής ΚαλλιφατίδηςΓράμματα στην κόρη μου
Εκδόσεις Γαβριηλίδης, 2013,
σελ. 259, τιμή 18,11 ευρώ
Ο Πλάτων εξόρισε από το φιλοσοφικό του ιδεώδες τους ποιητές επειδή η τέχνη τους μπορούσε να στερήσει τους ανθρώπους από τη δυνατότητα να σκέφτονται εις βάθος. Ο Καίσαρ Αύγουστος έκανε κάτι πιο πρακτικό: έστειλε στην εξορία τον Οβίδιο επειδή η ποίησή του αντιστρατευόταν την ηθική την οποία είχε θεσπίσει το ρωμαϊκό κράτος επί των ημερών του.
Με το ποιητικό του εγχειρίδιο Ars Amatoria, που θα δει το φως της δημοσιότητας μερικά χρόνια πριν από τη γέννηση του Χριστού, ο Οβίδιος θα κηρύξει τη χαρά και την ελευθερία του έρωτα χωρίς να αποκλείσει από τις απολαύσεις του τη μοιχεία.
Το αποτέλεσμα θα είναι ο εκτοπισμός του σε μια παγωμένη ευρωπαϊκή ακτή της Μαύρης Θάλασσας δίχως τον έπαινο του δήμου, δίχως οικογένεια και δίχως κανέναν συμπαραστάτη.
Διανύουμε το έτος 8 μ.Χ. στους Τόμους, μια πόλη η οποία υπήρξε αποικία των Μιλησίων από τον 7ο αιώνα π.Χ. και δεν είναι άλλη από το σημερινό κοσμοπολίτικο λιμάνι της Κωστάντζας στη Ρουμανία.
Γιατί ο Αύγουστος καθυστέρησε τόσο να επιβάλει στον Οβίδιο την τιμωρία του; Ενδεχομένως διότι το ζήτημα δεν ήταν καλλιτεχνικό αλλά πολιτικό. Ο Οβίδιος διατηρούσε στενές σχέσεις με πρόσωπα τα οποία λίγο προτού αποφασίσει ο Αύγουστος την απομάκρυνσή του από τη Ρώμη κατηγορήθηκαν και καταδικάστηκαν για συνωμοσία εναντίον της αυτοκρατορικής εξουσίας. Οπως κι αν έχει, ο Οβίδιος θα περιπέσει στους Τόμους σε μιαν απομόνωση από το βάρος της οποίας δεν θα απαλλαγεί ποτέ.
Επιστολική μορφή
Ο Οβίδιος της εξορίας και της δημόσιας απομόνωσης θα καταλάβει τις σελίδες του καινούργιου μυθιστορήματος του Θοδωρή Καλλιφατίδη, που θα παρακολουθήσει τον ήρωά του από τις πρώτες ημέρες της παραμονής του στην ξενιτιά ως τον θάνατό του.
Ο συγγραφέας θα προσδώσει στο μυθιστόρημά του επιστολική μορφή, αφού κάθε κεφάλαιό του αντιπροσωπεύει ένα γράμμα το οποίο στέλνει ο Οβίδιος στην κόρη του (παιδί από τον προγενέστερο γάμο της τελευταίας γυναίκας του).
Πρόκειται στην ουσία για μια μονολογική αφήγηση εφόσον οι επιστολές μένουν μονίμως αναπάντητες, γεγονός που επιτείνει το αίσθημα ασφυξίας του επιστολογράφου, υποθάλποντας καθημερινά την αγωνία του για το τι μπορεί να συμβαίνει στη Ρώμη εν τη απουσία του.
Ο Καλλιφατίδης δίνει την ευκαιρία στον Οβίδιο να ανατρέξει μέσω των επιστολών σε όλη την προηγούμενη ζωή του (στις πρώτες και στις κατοπινές του αγάπες, όπως και στον τρόπο με τον οποίο έχτισε τον ναό του έρωτα στο ποιητικό του έργο), εκείνο όμως το οποίο κυριαρχεί στην ατμόσφαιρα του βιβλίου είναι η αναβίωση του κλίματος που αποπνέουν τα Tristia: τα θλιβερά άσματα που έγραψε ο Οβίδιος στους Τόμους, απελπισμένος από την κακή του τύχη και έτοιμος ανά πάσα στιγμή να καταρρεύσει (βρισκόμαστε ασφαλώς πολύ μακριά από τον καιρό των Μεταμορφώσεων, που θα στήσουν έναν τρελό χορό με τη φύση, τους μύθους και την Ιστορία, αλλάζοντας εκ βάθρων το αρχαίο ποιητικό στάτους της Ρώμης).
Ο Καλλιφατίδης θα εικονογραφήσει σε χαμηλούς τόνους και με τη βοήθεια ενός αφανούς λυρισμού το δράμα του Οβίδιου, που θα μείνει άλυτο ως το τέλος και θα μας κερδίσει αμέσως με τη δύναμη του αδιεξόδου του.
Ο ποιητής θα εγκαταλείψει σιγά-σιγά τον αγώνα του να επανασυνδεθεί με τη Ρώμη, αποτυπωμένο όχι μόνο στα Tristia αλλά και στις Επιστολές από τον Πόντο, όπου δοκιμάζει επί ματαίω να αναθερμάνει το ενδιαφέρον των παλαιών του φίλων για το πρόσωπό του, θα ξεχάσει να γράφει λατινικά, προσπαθώντας να συνθέσει τους στίχους του στην επιτόπια γλώσσα, και θα καταλήξει χωρίς κανένα κέντρο αναφοράς: ανάμεσα σε δύο γλώσσες τις οποίες αδυνατεί να ελέγξει και να ποδηγετήσει εκφραστικά, ένας έκπτωτος Ρωμαίος που θα απελευθερώσει τον δούλο του χωρίς να καταφέρει να ανακτήσει ο ίδιος τα προνόμια του πολίτη, καθώς και παντελώς αδύναμος να αποκτήσει μια καινούργια ελευθερία ικανή να τον λυτρώσει από τις δοξασμένες μνήμες του παρελθόντος.
Ενας έκκεντρος, ανέστιος και άπελπις ήρωας και υπό μια έννοια ένας άνθρωπος της εποχής μας: με διχασμένη ταυτότητα και με κατακερματισμένο τον εξωτερικό και τον εσωτερικό του κόσμο στη μέση μιας θάλασσας την οποία δέρνουν οι άνεμοι της σύγχυσης και της άγνοιας.
Ανατροπέας της παράδοσης
Ο Οβίδιος ανήκει σε μια περίοδο που έφερε τα πάνω κάτω στη ρωμαϊκή ποίηση. Μαζί με τον Βιργίλιο, τον Οράτιο και τον Κάτουλλο, ο Οβίδιος εναντιώθηκε στην παράδοση την οποία είχε δημιουργήσει από τον 3ο αιώνα π.Χ. ο Εννιος. Οπως γράφει ο Θεόδωρος Παπαγγελής στο βιβλίο του Η ποιητική των Ρωμαίων «νεωτέρων» (Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1994), οι ποιητές που ανδρώθηκαν στη Ρώμη κατά τη διάρκεια του 1ου αιώνα π.Χ. πήγαν κόντρα στους προγόνους τους οι οποίοι ήταν συνηθισμένοι να εξυμνούν τις περιφανείς νίκες της πατρίδας και των πάσης λογής ηρώων. Οι νεότεροι ρωμαίοι ποιητές, εμπνευσμένοι από τον αλεξανδρινό τους δάσκαλο, τον Καλλίμαχο, αντιμετώπιζαν με μεγάλο σκεπτικισμό, που κάποτε έφτανε στα όρια της χλεύης, τα παραφουσκωμένα λόγια του έπους και την άκαμπτη στιχουργική του Εννιου. Εκείνο που ενδιέφερε πρωτίστως τους ίδιους ήταν το δικαίωμα του καλλιτέχνη να φανταστεί και να ονειρευτεί, αλλά και η ανάγκη του να αφοσιωθεί στην τέχνη του μακριά από τον οποιονδήποτε εξωτερικό καταναγκασμό. Μέσα σε έναν τέτοιο περίγυρο άρθρωσε την ερωτική του μυθολογία ο Οβίδιος, μπαίνοντας στο μάτι του Αύγουστου, που μπορεί να μην παρακολουθούσε τις ανακατατάξεις της ποίησης στη νεότερη Ρώμη, αλλά ένιωσε στο πετσί της σιδερόφρακτης ηθικής του το ανατρεπτικό τους πνεύμα.
Ο Οβίδιος ανήκει σε μια περίοδο που έφερε τα πάνω κάτω στη ρωμαϊκή ποίηση. Μαζί με τον Βιργίλιο, τον Οράτιο και τον Κάτουλλο, ο Οβίδιος εναντιώθηκε στην παράδοση την οποία είχε δημιουργήσει από τον 3ο αιώνα π.Χ. ο Εννιος. Οπως γράφει ο Θεόδωρος Παπαγγελής στο βιβλίο του Η ποιητική των Ρωμαίων «νεωτέρων» (Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1994), οι ποιητές που ανδρώθηκαν στη Ρώμη κατά τη διάρκεια του 1ου αιώνα π.Χ. πήγαν κόντρα στους προγόνους τους οι οποίοι ήταν συνηθισμένοι να εξυμνούν τις περιφανείς νίκες της πατρίδας και των πάσης λογής ηρώων. Οι νεότεροι ρωμαίοι ποιητές, εμπνευσμένοι από τον αλεξανδρινό τους δάσκαλο, τον Καλλίμαχο, αντιμετώπιζαν με μεγάλο σκεπτικισμό, που κάποτε έφτανε στα όρια της χλεύης, τα παραφουσκωμένα λόγια του έπους και την άκαμπτη στιχουργική του Εννιου. Εκείνο που ενδιέφερε πρωτίστως τους ίδιους ήταν το δικαίωμα του καλλιτέχνη να φανταστεί και να ονειρευτεί, αλλά και η ανάγκη του να αφοσιωθεί στην τέχνη του μακριά από τον οποιονδήποτε εξωτερικό καταναγκασμό. Μέσα σε έναν τέτοιο περίγυρο άρθρωσε την ερωτική του μυθολογία ο Οβίδιος, μπαίνοντας στο μάτι του Αύγουστου, που μπορεί να μην παρακολουθούσε τις ανακατατάξεις της ποίησης στη νεότερη Ρώμη, αλλά ένιωσε στο πετσί της σιδερόφρακτης ηθικής του το ανατρεπτικό τους πνεύμα.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
