Ο εγκέφαλος είναι αναμφίβολα το πολυτιμότερό μας όργανο. Η διαμόρφωσή του και συνακόλουθα η λειτουργία του εξαρτάται τόσο από τον γενετικό προγραμματισμό του καθενός- από τα γονίδιά μας δηλαδή και τις παραλλαγές τους που έχει το κάθε άτομο- όσο και από τα παιδαγωγικά-περιβαλλοντικά ερεθίσματα που δέχεται, ιδιαίτερα στις μικρές ηλικίες. Γεννιόμαστε με 100 δισεκατομμύρια νευρώνες (νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου) και τελειώνουμε με τον αριθμό αυτό. Εκείνο που αλλάζει με την εμπειρία, τη μάθηση δηλαδή, είναι οι διασυνδέσεις μεταξύ των εν λόγω νευρώνων, οι συνάψεις, ο αριθμός των οποίων φθάνει το μέγεθος του περίπου 1,5 τετράκις εκατομμύρια· οι συνάψεις αυτές δημιουργούν τα περίπλοκα νευρωνικά δίκτυα, στα οποία έχουν αποτυπωθεί οι γνώσεις μας και τα συναισθήματά μας, η εμπειρία μας όλη. Αξίζει ακόμη να σημειωθεί ότι ο εγκέφαλος ενός πεντάχρονου παιδιού φτάνει το 90% του όγκου του ενήλικου σταδίου του. Η παρατήρηση αυτή υποδηλώνει ότι το 90% των γνώσεων-εμπειριών μας κατακτάται ως τα πέντε μας χρόνια. Γι΄ αυτό οι μικρές ηλικίες είναι πολύ ευαίσθητες στη διαπαιδαγώγηση, με τους παιδαγωγούς τους, γονείς και δασκάλους, να έχουν μεγάλη ευθύνη για το τι «εγγράφουν» στον εγκέφαλο των μικρών παιδιών.
Οι νευρωνικές συνάψεις που δημιουργούνται μέσω της μάθησης για να παραμείνουν ενεργές πρέπει να καλλιεργούνται· ο εγκέφαλος δηλαδή χρειάζεται εξάσκηση, όπως και το σώμα μας χρειάζεται άσκηση για να είμαστε σε φόρμα και ευεξία. Μens sana in corpore sano- νους υγιής εν σώματι υγιεί. Ο εγκέφαλός μας όμως δεν έχει ανάγκη μόνο τη σωματική άσκηση, με την οποία βελτιώνεται η κυκλοφορία του οξυγόνου σε αυτόν, ούτε μόνο τη γνωσιακή εξάσκηση που μορφοποιεί και ενδυναμώνει τις συνάψεις του.
Καλή ύδρευση και λίπανση
Ο εγκέφαλός μας έχει ανάγκη και τη σωστή διατροφή του σώματος, καθώς εκτός από το οξυγόνο χρειάζεται γλυκόζη για να λειτουργεί, όπως και υγρά, αφού αποτελείται κατά 80% από νερό. Γι΄ αυτό η αφυδάτωση, η μειωμένη πρόσληψη γλυκόζης και η κακή διατροφή εν γένει μπορεί να έχουν επιπτώσεις στη μάθηση. Τέτοιες παραλείψεις μπορεί ακόμη να οδηγήσουν και σε πνευματικό λήθαργο, σε αδιαφορία και αδυναμία διαβάσματος και μάθησης, ιδιαίτερα σε περιόδους που εντατικοποιείται το έργο του εγκεφάλου, όπως είναι οι πανελλαδικές λ.χ. εξετάσεις αυτή την περίοδο.
Γι΄ αυτό τόσο οι μαθητές και οι μαθήτριες- που αγωνίζονται καθ΄ όλη τη διάρκεια του σχολικού έτους, όπως και οι φοιτητές, ή εντατικοποιούνται κατά την περίοδο των εξετάσεωνόσο και οι γονείς πρέπει να γνωρίζουν και τον ρόλο της σωστής διατροφής στην αποτελεσματικότητα της μάθησης. Υπό το πρίσμα αυτό, η σημερινή επικοινωνία μας εστιάζεται σε αυτό τα θέμα και ορισμένες γνώσεις δίνουν νόημα στη γιγαντιαία προσπάθεια που γίνεται από μαθητές (τριες)- φοιτητές (τριες)- γονείς.
Για τις ορμόνες της ευχαρίστησης
Σε ορισμένες τροφές, όπως τα ψάρια που είναι πλούσια σε πρωτεΐνες, υπάρχουν δύο αμινοξέα, η τρυπτοφάνη και η L-φαινυλαλανίνη, τα οποία συμβάλλουν στην αύξηση της ενέργειας, καθώς και στην ενίσχυση παραγωγής της σεροτονίνης και της νοναδρεναλίνης, χημικά μόρια που παίζουν ρόλο στη δημιουργία ευχάριστης διάθεσης. Το αμινοξύ τυροσίνη που βρίσκεται στα ψάρια και στα λαχανικά δημιουργεί επίσης την αίσθηση της ενεργότητας και συμμετέχει στην παραγωγή στον εγκέφαλό μας της ορμόνης της ευχαρίστησης, την ντοπαμίνης, όπως και της προαναφερθείσας νοναδρεναλίνης.
Η ενδορφίνη επίσης, που είναι και αυτή μια ουσία ευχαρίστησης, λαμβάνεται με την τροφή, καθώς υπάρχει στις ζωικές πρωτεΐνες (γαλοπούλα, κοτόπουλο, αβγά, τυρί κ.ά.). Συζήτηση γίνεται ακόμη και για τα ω-3 και ω-6 λιπαρά οξέα, τα οποία υπάρχουν στα ψάρια και θεωρούνται σημαντικά για την ανάπτυξη του εγκεφάλου, έχοντας θετικές επιδράσεις στη διάθεση και στην αποτελεσματικότερη καλλιέργεια των γνωσιακών δεξιοτήτων. Η σημαντικότητα λοιπόν της σωστής διατροφής για την αποτελεσματικότερη λειτουργία του εγκεφάλου και συνακόλουθα για τη βαθύτερη μάθηση είναι αναμφίβολη.
Διατροφή εναντίον στρες
Η ισορροπημένη διατροφή μπορεί ακόμη να ελαχιστοποιήσει και το ισχυρό στρες που προκαλείται από την αγωνία όσων δίνουν εξετάσεις στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο. Αυτό το υπερβολικό άγχος, που καταλαμβάνει πολλά παιδιά και πολλούς νέους, επιδεινώνει ακόμη περισσότερο τη μαθησιακή δυνατότητα, καθώς συμβάλλει στην έκκριση των ορμονών του άγχους, της κορτιζόλης λ.χ., η οποία επηρεάζει τους υποδοχείς της ντοπαμίνης και ταυτόχρονα επάγει τη δημιουργία περισσότερων των κανονικών συνάψεων στους νευρώνες, με αποτέλεσμα την πρόκληση «βραχυκυκλώματος» στον εγκέφαλο και τη συνακόλουθη ανάδυση συμπτωμάτων κατάθλιψης και προβλημάτων μαθησιακών δυσκολιών.
Η ελλιπής ή η κακή διατροφή λοιπόν έχει σοβαρότατες επιπτώσεις όχι μόνο στην ανάπτυξη του σώματος αλλά και στη διαμόρφωση και λειτουργία του εγκεφάλου ιδιαίτερα· και ο καθένας αντιλαμβάνεται το έγκλημα που επιτελείται αφήνοντας φτωχά παιδιά, στις τριτοκοσμικές χώρες κυρίως, πεινασμένα και εξουθενωμένα, χωρίς καμιά διάθεση, αλλά και δυνατότητα μάθησης. Μπορεί βέβαια στις πολιτισμένες χώρες να μην υπάρχει ποσοτικό πρόβλημα διατροφής· υπάρχει όμως ποιοτικό πρόβλημα επειδή δεν δόθηκε η πρέπουσα έμφαση στη σχέση διατροφή- μάθηση, που είναι αναγκαία ακόμη και για μη φτωχά παιδιά, πολλά από τα οποία όμως δεν διατρέφονται σωστά και περνούν στην άλλη όχθη· σε αυτή της παχυσαρκίας, με τις δραματικές διά βίου επιπτώσεις της. Σχετικές έρευνες έχουν δείξει ότι και στη χώρα μας παρατηρούνται σήμερα καταστάσεις υπερχοληστεριναιμίας σε παιδιά τεσσάρων ετών!
Η μάθηση λοιπόν είναι μια περίπλοκη διαδικασία, στην οποία συμμετέχει όχι μόνον ο κυρίαρχος εγκέφαλος αλλά και ό,τι τον επηρεάζει· με τη φύση, την ανατροφή και τη διατροφή να αλληλεπιδρούν σωστά για να υπάρχει ένα καλό αποτέλεσμα. Γι΄ αυτό προτού «εγγράψουμε» στον εγκέφαλο του μαθητή ό,τι πιστεύουμε χρήσιμο, πρέπει να το περνούμε από τη βάσανο της δικής μας σκέψης και της δικής μας υπευθυνότητας· είτε απλή γνώση λέγεται είτε συναίσθημα είτε συμπεριφορά. Γι΄ αυτό γονείς και δάσκαλοι κάθε βαθμίδας πρέπει να γνωρίζουν τη δύναμή τους απέναντι στον άπλαστο εγκέφαλο των μαθητών ή ακόμη και των φοιτητών και να πράττουν ανάλογα, αναλαμβάνοντας πλήρως τις ευθύνες που απορρέουν από τη θέση τους.
Ο κ. Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής.
