Ποιος ξύπνησε τα φαντάσματα του ισπανικού εμφυλίου; Ο διασημότερος δικαστής στον κόσμο, ο Μπαλτάσαρ Γκαρθόν. Εβδομήντα ένα χρόνια μετά τη συντριβή της δημοκρατίας, περισσότερες από 100.000 δολοφονίες αντιπάλων του στρατηγού Φράνκο παραμένουν ανεξιχνίαστες. Σήμερα ο 55χρονος Γκαρθόν φιλοδοξεί να καθαρίσει αυτή τη μαύρη κηλίδα της Ιστορίας. Εκμεταλλευόμενος νόμο της σοσιαλιστικής κυβέρνησης του 2007 για την «αποκατάσταση της μνήμης των θυμάτων», τόλμησε: αναψηλάφησε δίκες, αναζήτησε μαρτυρίες, διέταξε το άνοιγμα 19 ομαδικών τάφων. Οι Ισπανοί κράτησαν την ανάσα τους. Και ξαφνικά ο ίδιος βρέθηκε… κατηγορούμενος για παράβαση καθήκοντος!
Η γενική αμνηστία που δόθηκε το 1977 έγινε ισχυρό άλλοθι για τα εγκλήματα του φρανκισμού. Ο νόμος του 2007 ανέτρεψε τη συνωμοσία της ένοχης σιωπής και έδωσε την αφορμή στον «σούπερ δικαστή» να αγγίξει την παλιά πληγή. Το ισχυρότατο συντηρητικό κατεστημένο, με ρίζες στη Δικαιοσύνη, στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, στην οικονομική και πολιτική ελίτ, σήμανε συναγερμό. Ο Γκαρθόν, που γενικώς δεν χαρίζεται σε κανέναν, υποχρεώθηκε να κάνει πίσω, αλλά παραπέμπεται σε δίκη με το ερώτημα της αποπομπής από το δικαστικό σώμα. Το αμάρτημά του; Αναμοχλεύει, λέει, τα πάθη του παρελθόντος ασχολούμενος με «εγκλήματα παραγραφέντα από τη χορήγηση αμνηστίας».
Για την ώρα, και ώσπου να δικαστεί, ο Γκαρθόν απέχει από τα καθήκοντά του. Η παραπομπή του προκάλεσε την αντίδραση μιας μεγάλης μερίδας της κοινής γνώμης, ανάμεσά τους πασίγνωστα εξαγώγιμα καλλιτεχνικά «προϊόντα» όπως ο σκηνοθέτης Πέδρο Αλμοδόβαρ και ο ηθοποιός Χαβιέρ Μπαρδέμ.
«Αν ο Γκαρθόν καταδικαστεί,θα είναι ο πρώτος και τελευταίος Ισπανός που θα καταδικαστεί για τα εγκλήματα του Φράνκο» έλεγε σκωπτικά ένας Ισπανός που συμμετείχε πρόσφατα σε διαδήλωση στη Μαδρίτη υπέρ του δικαστή. Περισσότερα από 300.000 θύματα είχε ο ισπανικός εμφύλιος (1936-1939). Εξ αυτών τα 120.000 ήταν πολίτες.
Η περίοδος του εμφυλίου έχει αρχίσει να προκαλεί το ενδιαφέρον της νεότερης γενιάς. Με τον νόμο για την ιστορική μνήμη, όπως ονομάζεται, απομακρύνθηκαν από δημόσιους χώρους αγάλματα και σύμβολα της φρανκικής περιόδου. Επίσης καθιερώθηκε ένας μηχανισμός συμβολικής, έστω, αποκατάστασης όσων καταδικάστηκαν από τα μετεμφυλιακά Ειδικά Δικαστήρια σε θάνατο ή σε βαριές ποινές μετά το 1937. «Σε αυτούς τους τάφους βρίσκεται η αληθινή ιστορία της Ισπανίας» είχε δηλώσει τότε ο γιος μιας αγωνίστριας, το λείψανο της οποίας βρέθηκε σε έναν ομαδικό τάφο σχεδόν 70 χρόνια μετά την εκτέλεσή της.
Ισως η πιο γνωστή ανοιχτή πληγή είναι η μυστηριώδης δολοφονία του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα στη Γρανάδα στις 19 Αυγούστου του 1936 από τις δυνάμεις των εθνικιστών. Το πτώμα του ποιητή δεν βρέθηκε ποτέ.
Με τον νέο νόμο μια ομάδα ιστορικών ξεκίνησε έρευνα σε ένα σημείο κοντά στον δρόμο που ενώνει τα χωριά Βιθνάρ και Αλφάκαρ. Υπήρχε η βεβαιότητα ότι εκεί ακριβώς βρισκόταν ο τάφος του ποιητή και είχε μάλιστα δημιουργηθεί εκεί ένα πάρκο με το όνομά του. Το σημείο είχε υποδείξει ένας άνθρωπος που υποστήριζε από παλιά ότι τον είχε θάψει εκεί. Η οικογένεια του Λόρκα είχε αρχικά αντιρρήσεις, αλλά στο τέλος έδωσε τη συγκατάθεσή της και οι εργασίες ξεκίνησαν τον Νοέμβριο του 2009. Αλλά το αποτέλεσμα δεν δικαίωσε όσους ήθελαν να αποδοθεί δικαιοσύνη. Δεν βρέθηκε τίποτε που να αποδεικνύει ότι εκεί είχε ταφεί ο συγγραφέας του «Ματωμένου γάμου». Το μυστήριο παραμένει άλυτο. Και μαζί του παραμένουν αναπάντητα πάμπολλα ερωτήματα από τα «πέτρινα χρόνια».
«Η Ισπανία χρειάζεται έναν έντιμο απολογισμό του προβληματικού παρελθόντος της και όχι ποινικές διώξεις ανθρώπων που έχουν το θάρρος να τον ζητήσουν» έγραψαν οι «Νew Υork Τimes», σχολιάζοντας τη δικαστική περιπέτεια του Γκαρθόν. Ο Ερνεστ Χεμινγκγουέι , αυτόπτης μάρτυρας της τραγωδίας, αναρωτήθηκε «για ποιον χτυπά η καμπάνα». Τώρα χτυπάει για τα σημερινούς Ισπανούς, για τα παιδιά και τα εγγόνια του λυσσασμένα αδελφοκτόνου πολέμου.
Η Αριστερά τρώει τα παιδιά της…
Ποιος πολεμάει ποιον;
Οι κομμουνιστές τους φασίστες ή μήπως οι σταλινικοί αριστεροί τους τροτσκιστές και τους αναρχικούς; Ηρωας της ταινίας «Γη και ελευθερία» (1995) του βρετανού σκηνοθέτη Κεν Λόουτς, η οποία τιμήθηκε με το Οσκαρ καλύτερης ξένης ταινίας για το 1995, είναι ο Ντέιβιντ Καρ, ένας νεαρός κομμουνιστής που εγκαταλείπει τη βροχερή Γηραιά Αλβιώνα για να ριχτεί στις φλόγες του ισπανικού εμφυλίου. Ιδεαλιστής και αποφασισμένος, αρχικά κατατάσσεται στο ΡΟUΜ, αλλά στην πορεία αρχίζει να καταλαβαίνει ότι διεξάγει μια αδιέξοδη σκιαμαχία. Ο Καρ, όπως και ο ίδιος ο σκηνοθέτης, διατρανώνει την απογοήτευση και την πικρία του βλέποντας την Αριστερά να σπαράσσεται σε έναν δικό της, «εσωτερικό» εμφύλιο πόλεμο και να τρώει τα παιδιά της, ενώ διάφοροι φιλόδοξοι ή ιδεοληπτικοί ηγέτες της χορεύουν σε ένα ατελείωτο γαϊτανάκι αιματηρών λαθών.
Τη μέρα που η Μπανταχόθ πνίγηκε στο αίμα
Η «Λευκή Τρομοκρατία» που επέβαλε ο στρατηγός Φράνκο κορυφώθηκε στις 14 Αυγούστου 1936 με τη φοβερή σφαγή αμάχων στην πόλη Μπανταχόθ, άντρο των κομμουνιστών. Οι φαλαγγίτες με επικεφαλής τον στρατηγό Χουάν Γιάγκε προέλαυναν αστραπιαία από τη Σεβίλλη προς τη Μαδρίτη διαπράττοντας στο πέρασμά τους φρικιαστικά εγκλήματα πολέμου. Ο στρατός του Γιάγκε, αφού κατέλαβε την πόλη, μάζεψε 2.000-4.000 πολίτες και τους εκτέλεσε έναν προς έναν, πετώντας κατόπιν τα πτώματά τους σε μαζικούς τάφους. Το μακελειό έγινε γνωστό χάρη στην παρουσία των ξένων ανταποκριτών. Ο πορτογάλος ρεπόρτερ Μάριο Νέβες μετέδωσε πρώτος την είδηση της σφαγής, ενώ συγκλονιστική ήταν η μαρτυρία του αμερικανού ανταποκριτή Τζον Γουίτακερ, ο οποίος ρώτησε τον Γιάγκε σχετικά με τα κίνητρα της πράξης του για να πάρει από τον αρχιμακελάρη την απάντηση: «Ασφαλώς τους σκοτώσαμε όλους! Τι περιμένατε, δηλαδή; Να αφήσω να γίνει πάλι “κόκκινη” η Μπανταχόθ;». Η δικτατορία ύψωσε άγαλμα προς τιμήν του «Χασάπη της Μπανταχόθ» στην πόλη Σαν Λεονάρντο.
Σπαράγματα μνήμης στην Κόλαση ενός «ξένου» πολέμου
Σαμ Ράσελ,95 ετών
Ο Βρετανός που έγινε… Ισπανός
«Βρέθηκα στην Ισπανία με το πρώτο κύμα των άγγλων εθελοντών τον Σεπτέμβριο του 1936. Εκεί οι Διεθνείς Ταξιαρχίες μού έδωσαν το ψευδώνυμο “Ραϊμούντο Κασάδο” και με διέταξαν να αναφέρομαι εις το εξής ως Ισπανός. Εδωσα την πρώτη μου μάχη τον Οκτώβριο γύρω από ένα πανεπιστήμιο στα περίχωρα της Μαδρίτης. Οι Ρώσοι μάς έστελναν πυρομαχικά αλλά δεν ταίριαζαν στα όπλα μας. Σύντομα αποδεκατιστήκαμε.
Τον Δεκέμβριο είχαμε μείνει μόλις έξι Βρετανοί. Τραυματίστηκα στην πλάτη τον Ιανουάριο του ΄37 και μάλιστα από φίλια πυρά, οπότε επέστρεψα στην Αγγλία».
Λου Κέντον,101 ετών
Οδηγός ορφανών παιδιών
«Η πιο συγκλονιστική στιγμή που έζησα ήταν όταν το καλοκαίρι του 1939 έπρεπε να μεταφέρω με ένα μεγάλο λεωφορείο πίσω στην Ισπανία πολλά ορφανά παιδιά που είχαμε σώσει από τη Χώρα των Βάσκων και τα είχαμε μεταφέρει στη Βρετανία. Ο Φράνκο τα ζητούσε επίμονα πίσω. Τη στιγμή που τα άφησα στα σύνορα, στα χέρια των ισπανών στρατιωτών με τα χαρακτηριστικά τρίκορφα πηλήκια, μάτωσε η καρδιά μου. Ολα τους έκλαιγαν και μας παρακαλούσαν να τα γυρίσουμε στη Βρετανία».
Πένι Φάιουελ,101 ετών
Η «κόκκινη» νοσοκόμα
«Με έστειλαν το 1937 στο Κουιντανάρνα αναλάβω την ιατρική περίθαλψη των συντρόφων που πολεμούσαν εκεί. Δεν θυμάμαι και πολλά από τη στιγμή που τραυματίστηκα. Θυμάμαι μόνο να ξυπνάω σε έναν αχυρώνα γεμάτο γυναικόπαιδα που φώναζαν “Αgua! Αgua!” (“Νερό! Νερό!”). Ρώτησα τον γιατρό και μου είπε πως θραύσματα από βόμβες είχαν διαπεράσει την ωμοπλάτη, τη λεκάνη και το στήθος μου. Εξαιτίας του τραυματισμού μου δεν απέκτησα ποτέ παιδιά».
Από τη δικτατορία του Μεταξά στην πρώτη γραμμή του αντιφασιστικού αγώνα
Οι 300 έλληνες μαχητές
Ενα όραμα διεθνιστικής αλληλεγγύης δονούσε τις ψυχές τουλάχιστων 300 (κατ΄ άλλους 400) Ελλήνων οι οποίοι αγνόησαν την απαγόρευση εξόδου από τη χώρα που είχε μόλις επιβάλει ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς για να πάνε στην Ισπανία για πολεμήσουν το τέρας του φασισμού. Εκαναν τα αδύνατα δυνατά, έφθασαν με μοναδικό όπλο την ιδεολογία τους και ρίχτηκαν στην πρώτη γραμμή στο πλευρό του Δημοκρατικού Στρατού. Εξ αυτών τουλάχιστον οι 70 σκοτώθηκαν ηρωικά προτού προλάβουν να δουν την επικράτηση του εχθρού.
Οι έλληνες ναυτεργάτες έδωσαν τον τόνο. Πολλοί κατέληξαν στην Ιβηρική Χερσόνησο κατόπιν μεθοδεύσεων της Ναυτεργατικής Ενωσης Ελλάδος (ΝΕΕ), η οποία μετά την 4η Αυγούστου 1936 είχε μεταφερθεί στη Μασσαλία. Αλλοι ταξίδεψαν και κατατάχθηκαν βοηθούμενοι από αριστερές οργανώσεις όπως η Ενωση Ελλήνων Εργαζομένων της Λυών ή απευθείας από ελληνοαμερικανούς κομμουνιστές των ΗΠΑ.
Οκτώβριος 1936. Η πρώτη οργανωμένη ομάδα αγωνιστών από την Ελλάδα φθάνει στο Αλμπαθέτε, μια πόλη 250 χλμ. νοτίως της Μαδρίτης, όπου βρισκόταν το κέντρο υποδοχής και εκπαίδευσης των Διεθνών Ταξιαρχιών. Εντάσσεται στον «Βαλκανικό Λόχο» του τάγματος «Γκεόργκι Ντιμιτρόφ» της 11ης Διεθνούς Ταξιαρχίας. Εννέα μήνες μετά, τον Ιούλιο του 1937, σχηματίστηκε επίσημα ο ελληνικός λόχος που ονομάστηκε αρχικά (και αρκούντως προσωπολατρικά, κατά το σταλινικό πρότυπο) «Νίκος Ζαχαριάδης». Κατόπιν μετονομάστηκε σε «Ρήγας Φεραίος». Τη διοίκηση του λόχου, ο οποίος εντάχθηκε στο τάγμα «Αβραάμ Λίνκολν» της 15ης Διεθνούς Ταξιαρχίας, αποτελούμενης από Ελληνοαμερικανούς, ανέλαβαν επτά έμπειροι στρατιωτικοί από την Ελλάδα.
Από τη Ρωσία κατέφθασε ο στερεοελλαδίτης Δημήτρης Σακαρέλος ωςεπικεφαλής μιας ομάδας Ελλήνων ( Νίκος Βαβούδης, Αναγνώστης Δεληγιάννης, Κυριάκος Στεφόπουλος, Δημήτρης Κατσικιώτης, Γιάννης Παντελιάς κ.ά. ) οι οποίοι εντάχθηκαν άμεσα στις Διεθνείς Ταξιαρχίες. Στον ισπανικό εμφύλιο πολέμησε και μια άκρως αμφιλεγόμενη φυσιογνωμία της ελληνικής Αριστεράς, ο Δημήτρης Γιωτόπουλος, πρώην οπαδός του Λέοντος Τρότσκι, αρχειομαρξιστής και μετά τον πόλεμο περιστασιακός στυλοβάτης του… μετεμφυλιακού κράτους της ελληνικής Δεξιάς! Ο πατέρας του καταδικασμένου ως στελέχους της τρομοκρατικής οργάνωσης «17 Νοέμβρη» Αλέξανδρου Γιωτόπουλου εντάχθηκε στο πλευρό του τροτσκιστικών καταβολών κόμματος ΡΟUΜ (Ρartido Οbrero de Unification Μarxista, δηλαδή Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης), με το οποίο πολέμησε και ο συγγραφέας του «1984» Τζορτζ Οργουελ.
