H ελπίδα από τα βλαστοκύτταρα φουντώνει

Τα γονίδιά μας είναι εκείνα που ενορχηστρώνουν τη μελωδία της ζωής αμέσως μετά τη σύλληψή μας, δομώντας το σώμα μας με αξιοθαύμαστη λεπτομέρεια και ελέγχοντας με ακρίβεια την κάθε λειτουργία του. Τα κύτταρά μας είναι εκείνα που κρύβουν μέσα τους όλα τα μυστικά και όλα τα μυστήρια της ζωής και του θανάτου, της υγείας και της ασθένειας, τις πιο πολλές φορές. Πολλά από αυτά τα κύτταρα θυσιάζονται κατά τη διάρκεια της ζωής μας και δίνουν χώρο σε νεότερα για να μη γερνάμε γρήγορα και για να αποθεραπευόμαστε σε αρκετές περιπτώσεις. Εχουμε μέσα μας τον καλύτερο γιατρό του κόσμου, αρκεί με τον τρόπο ζωής μας να τον σεβόμαστε.

H ζωή μερικών τέτοιων κυττάρων είναι δύσκολη και γι’ αυτό δεν ζουν πολύ. Οπως λ.χ. τα ερυθρά αιμοσφαίρια ή τα κύτταρα της επιδερμίδας, που ανανεώνονται κάθε λίγες ημέρες καθώς προσφέρονται για ανανέωση του σώματός μας, που ζει με τον τρόπο αυτόν πολύ περισσότερο, ως τα 80 χρόνια, όταν λ.χ. τα κύτταρα του εντέρου μας ζουν μόνο 16 χρόνια περίπου. Πού είναι το μυστικό αυτής της «σοφής» λειτουργίας του σώματός μας; Στα βλαστοκύτταρά μας είναι η απάντηση και στα γονίδιά τους.

Αυτά τα βλαστοκύτταρα είναι συστατικό του πρώιμου εμβρύου και είναι αποτελεσματικά, είναι ολοδύναμα, έχουν δηλαδή την ιδιότητα να αποκτούν την ταυτότητα κάθε κυτταρικού τύπου. Οσο μεγαλώνει το πρώιμο έμβρυο τα βλαστοκύτταρά του χάνουν την απόλυτη ελευθερία τους αλλά παραμένουν πολυδύναμα ακόμη γιατί μπορούν να διαφοροποιηθούν σε πολλούς κυτταρικούς τύπους. Και όταν το σώμα μας είναι ώριμο, τα βλαστοκύτταρα δεν το εγκαταλείπουν. Υπάρχουν και στους ώριμους ιστούς για να τους ανανεώνουν και να τους επιδιορθώνουν. Αυτά τα ώριμα βλαστοκύτταρα είναι πια πλειοδύναμα.

Αυτή η ανανέωση όμως των κυττάρων στα περισσότερα όργανα του σώματός μας αντανακλά μια «σοφή» λεπτή ισορροπία. Αν ο ρυθμός ανανέωσης είναι πολύ μεγάλος, τότε μπορεί να οδηγήσει σε σχηματισμό όγκου και αν είναι μικρός σε εκφυλισμό του οργάνου. Γνωρίζοντας όμως τον μηχανισμό διαίρεσης των βλαστοκυττάρων, θα μπορούσαμε να τον ελέγξουμε και να αναστείλουμε τον εκφυλισμό συνθέτοντας ειδικά φάρμακα, υποστηρίζουν ερευνητές από την Καρολίνσκα, οι οποίοι εντόπισαν τα ίδια γονίδια να εκφράζονται σε αιματικά, εγκεφαλικά και επιδερμικά βλαστοκύτταρα, να αντανακλούν δηλαδή έναν κοινό μηχανισμό παραγωγής νέων κυττάρων του οργάνου ή του ιστού.

H πολλή βιοηθική αντίδραση για την αξιοποίηση των εμβρυϊκών ολοδύναμων βλαστοκυττάρων – όπως επιβεβαιώθηκε και με το πρόσφατο βέτο του Μπους για σχετική χρηματοδότηση – έχει στρέψει προ πολλού τους ερευνητές σε άλλες λύσεις απομόνωσης και αξιοποίησης βλαστοκυττάρων από ώριμους ιστούς. Οι έρευνες αυτές στοχεύουν σε ειδικούς χειρισμούς για να απελευθερώσουν τα βλαστοκύτταρα αυτά τις θεραπευτικές αρετές τους. H εξερεύνησή τους θα μπορούσε να τα μετατρέψει σε σωτήριες λύσεις ή να αποκαλύψει μυστικά των γονιδίων τους για τη δημιουργία «γενετικών» φαρμάκων και την επιχείρηση γονιδιακής θεραπείας, για να γίνει εκ των έσω η άλωση της βλάβης, της ασθένειας ή του ατυχήματος που φέρνει τη δυστυχία.

Στο ερευνητικό αυτό μέτωπο πέτυχαν στο Κάλγκαρι το 2006 τη δημιουργία βλαστοκυττάρων από την επιδερμίδα ενηλίκου τα οποία μπορούν να δώσουν τύπους νευρικών κυττάρων, να μεταμοσχευθούν σε ποντίκια και να λειτουργούν. Τα παράγωγα από το δέρμα βλαστοκύτταρα μπορούν να μυελώσουν απομυελωμένους νευρικούς άξονες που προκαλούν την πολλαπλή σκλήρυνση, ακόμη και τραύμα στη σπονδυλική στήλη. Μπορεί, δηλαδή, στο μέλλον να χρησιμοποιείται το δέρμα του ίδιου του ασθενούς για την παραγωγή τέτοιων βλαστοκυττάρων, χρήσιμων για δύσκολες θεραπείες, όπως είναι λ.χ. το τραύμα στη σπονδυλική στήλη. Αποκάλυψαν επίσης ότι πρόδρομα νευρικά βλαστοκύτταρα μπορούν κατά την εμβρυογένεση να δημιουργήσουν και άλλους ιστούς, μερικούς μυϊκούς τύπους λ.χ., ακόμη και μέρος της καρδιάς.

Μια άλλη σχετική σημαντική προσπάθεια εκτυλίχθηκε το 2005 στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, όπου δημιούργησαν υβρίδια κύτταρα από ώριμα επιδερμικά και αδιαφοροποίητα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα για να φωτίσουν το μυστήριο πως τα τελευταία μετατρέπονται σε εξειδικευμένα ώριμα κύτταρα. Σε μια πρώιμη φάση μιας τέτοιας προσέγγισης βρέθηκε ότι τα γονίδια των εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων επαναπρογραμματίζουν το γενετικό ρολόι των ώριμων, τα γονίδια των οποίων γυρνούν στο στάδιο του εμβρύου, στην ολοδύναμη ή έστω πολυδύναμη φάση. Αν λοιπόν τα ώριμα κύτταρα προέρχονται από ασθενείς με διαβήτη λ.χ. ή Πάρκινσον ή Αλτσχάιμερ, τότε μπορεί να βρεθεί η γενετική αιτία και μετά η γονιδιακή θεραπεία. Αλλά αυτό θα πάρει μία δεκαετία, δηλώνουν οι σχετικοί ερευνητές.

Το 2006 πάλι ειδικοί ερευνητές καλλιέργησαν βλαστοκύτταρα στον σωλήνα και με διάφορες χημικές ουσίες και νευρικούς αυξητικούς παράγοντες τα μετέτρεψαν σε κινητικούς νευρώνες. Τα επεξεργασμένα κύτταρα μεταμοσχεύθηκαν σε παράλυτα ποντίκια και σε έξι μήνες παρατήρησαν τη δημιουργία πολλών λειτουργικών συνάψεων με το νευρικό σύστημα που δικτυώνει τους μυς και το 75% των παράλυτων πειραματόζωων μπορούσαν να κάνουν κάποια βήματα. Ανάλογα πειράματα επιχειρούνται σε μεγαλύτερα ζώα, όπως στα γουρούνια, με στόχο πάντα τον άνθρωπο, προκειμένου να θεραπευθούν νευροεκφυλιστικές ασθένειες, τραυματισμοί της σπονδυλικής στήλης κτλ.

H τεχνολογία όμως προηγείται πολλές φορές της επιστήμης στην οποία βασίζεται. Και την ίδια χρονιά άλλοι ερευνητές έχουν δείξει ότι τα βλαστοκύτταρα μπορεί να αξιοποιηθούν αποτελεσματικά για τη θεραπεία καρδιακών επεισοδίων ή βλαβών του μυοκαρδίου που προκαλούν καρδιακή ανεπάρκεια. H δουλειά είχε γίνει σε γουρούνια, τα βλαστοκύτταρά τους απομονώθηκαν από τον μυελό των οστών και η αποκατάσταση της βλάβης έφθασε στο 75%. Ανάλογες προσπάθειες έγιναν και αλλού, στον άνθρωπο, πολλά υποσχόμενες και ίσως ανέλπιστα αποτελεσματικές.

Σημαντική πηγή απομόνωσης βλαστοκυττάρων από ώριμους ιστούς βρέθηκε να είναι και το τριχωτό δέρμα της κεφαλής. Τέτοια βλαστοκύτταρα από τα τριχωτά θυλάκια καλλιεργήθηκαν με διάφορους αυξητικούς παράγοντες και διαφοροποιήθηκαν σε νευρικά κύτταρα, λεία μυϊκά κύτταρα και μελανοκύτταρα. Σε άλλες περιπτώσεις πάλι τα αιματικά βλαστοκύτταρα αξιοποιούνται για να βρεθεί ο μηχανισμός απόρριψης ενός μοσχεύματος, όπως και η σύνθεση ανοσοκατασταλτικών φαρμάκων. Και μια άλλη σχετική προσπάθεια έδειξε ότι σπέρμα που προέρχεται από εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα είναι ικανό να δώσει απογόνους.

H πολυμέτωπη πολιορκία μοιραίων ασθενειών και τα πολλά ερευνητικά μέτωπα με το «βλαστοκυτταρικό πυρ» ως όπλο φέρνουν την άλωση πολύ κοντά. Γονίδια και βλαστοκύτταρα σε ρόλο γενίτσαρου κατεδαφίζουν εκ των έσω τέτοιες φθοροποιούς ασθένειες και υψώνουν τη σημαία της αισιοδοξίας. Αυτό το παρήγορο μέλλον κοντεύει να γίνει παρόν και θα είναι μία ακόμη νίκη της επιστήμης επάνω στις ανθρώπινες αδυναμίες. Αρκεί να έχουμε υπομονή και να χειροκροτούμε τέτοιες προσπάθειες που έχουν να κάνουν με την απάλυνση του ανθρώπινου πόνου. H γενετική μελέτη των βλαστοκυττάρων και ειδικότερα των ωρίμων ιστών για θεραπευτικούς σκοπούς είναι μια μεγάλη ελπίδα που δεν πρέπει να φυλακισθεί σε στενοκέφαλες αποφάσεις που προσβάλλουν τη βιοηθική ευαισθησία.

Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.