Πριν από 15 χρόνια η αμερικανίδα συγγραφέας Σούζαν Σόνταγκ όταν ρωτήθηκε για τη στάση της σύγχρονης Αριστεράς στα παγκόσμια προβλήματα απάντησε: «Ποια Αριστερά;Δεν υπάρχει.Είναι αστείο». Στην Ευρώπη ωστόσο τα πράγματα ήταν και είναι διαφορετικά. Η κατάρρευση μάλιστα του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού υπήρξε καλή αφορμή για να αναπτυχθεί ένα νέο πεδίο συζήτησης και προτάσεων για το μέλλον του κόσμου. Από τους πρωταγωνιστές σε τούτη την αναμέτρηση με το παρόν είναι ένας κοινωνιολόγος από τη Σλοβενία, μια χώρα με πληθυσμό λιγότερο από 2 εκατομμύρια ανθρώπους: ο Σλαβόι Ζίζεκ. Με το σχετικά πρόσφατο βιβλίο του Ιράκ:Η δανεική χύτρα προβαίνει σε μια ιδιότυπη αλλά και σε βάθος περιγραφή του κόσμου που προέκυψε μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001.

Μαχητικός και συναρπαστικός
Ο Ζίζεκ γεννήθηκε το 1949 στη Λιουμπλιάνα, σπούδασε Φιλοσοφία στο εκεί πανεπιστήμιο και Ψυχανάλυση στο Παρίσι με τον Ζακ Λακάν, η επίδραση του οποίου υπήρξε καθοριστική στο κατοπινό έργο του. Η χρήση των πορισμάτων της Ψυχανάλυσης στη μελέτη των φαινομένων της λεγόμενης λαϊκής κουλτούρας, όπως και του πολιτικού γίγνεσθαι, κυριαρχεί στις αναλύσεις του και η θεματική ευρύτητά του προκαλεί ζάλη: από τον φονταμενταλισμό, την ανεκτικότητα, την πολιτική ορθότητα, την παγκοσμιοποίηση και τα ανθρώπινα δικαιώματα ως τον Λένιν, τον μετα-μαρξισμό, την πολυπολιτισμικότητα και τον κινηματογράφο, δεν υπάρχει θέμα που να μην τον απασχολεί. Συναρπαστικός ομιλητής, μαχητικός όσον αφορά τη διατύπωση των ιδεών του εδώ και πολλά χρόνια, ο διανοούμενος αυτός δίνει συνεχώς το «παρών» σε μια εποχή αντιφάσεων, σχετικισμού και άμβλυνσης των κριτηρίων.

Βασική αρχή του είναι ότι η ανάλυση των ιστορικών φαινομένων πρέπει να γίνεται την ώρα που αυτά συμβαίνουν. Ποιος είναι ο κόσμος όπου ζούμε; Από τη μία έχουμε την Αμερική που δεν συμπεριφέρεται όπως οι κλασικές αυτοκρατορίες αλλά ως εθνικό κράτος με αυτοκρατορικές βλέψεις. Από την άλλη την ευρωπαϊκή Σοσιαλδημοκρατία που βρίσκεται σε φάση τακτικής αλλά και ουσιαστικής υποχώρησης, καθώς ενστερνίζεται τις μεθόδους και- όχι σπάνια- τις αρχές του αντιπάλου. Εχουμε επίσης τον αφελή πασιφισμό κάποιων «ζαλισμένων» διανοουμένων που συμπονούν μεν τα θύματα αλλά δεν διστάζουν να δώσουν γην και ύδωρ στην ιδεολογία που τα δημιουργεί.

Η Αριστερά των υποχωρήσεων

Τι σημαίνει άραγε σε τέτοιες συνθήκες ριζοσπαστική σκέψη; Η στάση της σύγχρονης Αριστεράς τα τελευταία χρόνια αποτελεί αντικείμενο σκληρής κριτικής από τον Ζίζεκ, αφού κατά την άποψή του διολισθαίνει αδίστακτα στο μονοπάτι των υποχωρήσεων και της αυτοπροσαρμογής παίζοντας το παιχνίδι του αντιπάλου. Ενώ επαγγέλλεται τον σοσιαλισμό, δεν διστάζει να ενσωματώσει τον θατσερισμό. Λέει χαρακτηριστικά: «Κατά τη διάρκεια της “χρυσής εποχής” του 20ού αιώναμεγάλοι συντηρητικοί συχνά έφερναν εις πέρας τις βρωμοδουλειές των φιλελευθέρων.Σήμερα ισχύει περισσότερο το αντίθετο σενάριο: η νέα Αριστερά του Τρίτου Δρόμου κάνει τη δουλειά των οικονομικά συντηρητικών φιλελευθέρων αποδιοργανώνοντας το κράτος πρόνοιας, ωθώντας την ιδιωτικοποίηση στη λογική της κατάληξη κτλ.».

Ο Ζίζεκ τονίζει ότι όλα τα κλισέ σχετικά με τις θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν την ιδεολογία του φτωχού. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν πραγματικές συνωμοσίες. Φθάνουμε να θεωρούμε καλό οτιδήποτε δεν περιέχει το κακό και με τον τρόπο αυτόν απορρίπτουμε κάθε ριζοσπαστική πολιτική πράξη, ενδίδουμε δηλαδή στον φιλελεύθερο εκβιασμό. Το γιατί κατά τον συγγραφέα ήταν απλό: έλειψε η κριτική της πολιτικής οικονομίας, η προσπάθεια δηλαδή να συσχετιστεί το ζήτημα με όσα συμβαίνουν στον σύγχρονο καπιταλισμό και να αναχθεί το όλο θέμα στο οντολογικό επίπεδο, όπως ισχύει για το status του φετιχισμού του εμπορεύματος στη μαρξιστική κριτική της πολιτικής οικονομίας. Ο Ζίζεκ ανατρέχει ευφυώς στον νεαρό Λούκατς, ο οποίος ήταν ο πρώτος που ανέδειξε την κριτική αυτή ως οντολογική δομή της νεωτερικότητας. Από εδώ ξεκινώντας μπορεί κανείς να κατανοήσει το ανατριχιαστικό της σημερινής αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Πίσω, λ.χ., από το επιχείρημα των προληπτικών χτυπημάτων κρύβεται μια τρομερή αλήθεια: ότι, καθώς λέει ο συγγραφέας, «έτσι πιστεύουμε πως μπορεί να χειριστούμε το μέλλον σαν να έχει ήδη συμβεί».

Ριζοσπαστικός αναστοχασμός
Η νεότερη γαλλική φιλοσοφία (ή θεωρία ή όπως κι αν την ονομάσει κανείς) έχει επιδράσει εμφανώς στη σκέψη του, μολονότι δεν είναι λίγοι οι Αγγλοσάξονες στον εμπειρισμό των οποίων, κατά την πάγια παράδοση της ηπειρωτικής Ευρώπης, αντιτάσσει μια ποιητική της αμφιβολίας. Την ποιητική αυτή την κάνει ακόμη πιο ενδιαφέρουσα το γεγονός ότι ο Ζίζεκ λειτουργεί ριζοσπαστικά στο εσωτερικό μιας ιδεολογίας (του μαρξισμού) που εξ ορισμού θεωρείται ριζοσπαστική εδώ και πάνω από 100 χρόνια.

Το να μπορείς να θέτεις ή να επαναθέτεις τα προβλήματα (γιατί αυτό σημαίνει να αναστοχάζεσαι) είναι ήδη κάτι εξαιρετικά σημαντικό. Μπορεί να μην είναι καινούργιο, όμως ποτέ άλλοτε δεν είχε τη σημερινή ένταση. Είναι δηλαδή αναθεωρητικός ο Ζίζεκ; Ασφαλώς και είναι, όπως άλλωστε συμβαίνει με κάθε πρωτότυπο στοχαστή.