Ενας αιώνας «Ο Sole mio…»

Γραμμένο το 1898, σε στίχους Τζιοβάνι Καπούρο και μουσική Εντουάρντο ντι Κάπουα, το τραγούδι έχει κάνει πολλές φορές τον γύρο του κόσμου και πολλοί το συγχέουν με τον… ιταλικό εθνικό ύμνο…

Υπάρχει άραγε άνθρωπος στον (λεγόμενο) πολιτισμένο κόσμο που να μην τραγούδησε κάποτε το «Ο Sole mio»; Αμφίβολον! Εκατό χρόνια ζωής κλείνει φέτος αυτή η μελωδία που μπορεί να κολλάει στο μυαλό σαν έμμονη ιδέα ­ και δεν έχει χάσει ούτε ίχνος από τη γοητεία και τη φρεσκάδα της. Από τις λεγεώνες των μεγάλων ερμηνευτών ύστατος ο Ρέι Τσαρλς το γύρισε πρόσφατα σε δίσκο (που δεν έχει ακόμη κυκλοφορήσει) σε στυλ σόουλ και όσοι τον άκουσαν μιλούν για κάτι το καταπληκτικό.

Και πώς θα μπορούσε να αντισταθεί στη γοητεία αυτής της μουσικής ο μεγάλος «γκουρού» της τζαζ, αφού οι εκατοντάδες προλαλήσαντες ανήκαν πάντα σε τόσο διαφορετικά είδη ερμηνείας. Πράγματι, δεν υπάρχει τενόρος, από τον Καρούζο ως τον Παβαρότι, που να έχει στερήσει από τον εαυτό του, πάνω απ’ όλα, την απόλαυση της ερμηνείας αυτού του ναπολιτάνικου τραγουδιού που συναγωνίζεται σε δημοτικότητα τον εθνικό ύμνο της Ιταλίας. Ως και ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β’ το τραγούδησε, και μάλιστα δημοσίως, όταν είχε επισκεφθεί τη Νάπολι, και ο Γιούρι Γκαγκάριν το έκανε να ακουστεί για πρώτη φορά έξω από τη Γη, στο πρώτο ταξίδι του ανθρώπου στο Διάστημα ­ έτσι που ένιωθε την ανάγκη να πάρει λίγο κουράγιο. Αυτό του ήρθε στο μυαλό εκείνες τις δύσκολες ώρες μέσα στο ρωσικό διαστημόπλοιο.

Ονόματα ξακουστά: η Μπέλα Οτέρο, η Ζοζεφίνα Μπέικερ (στα γαλλικά), ο Φρανκ Σινάτρα (τιμώντας την ιταλική καταγωγή του), ο Πολ Μακ Κάρτνεϊ (και πώς θα μπορούσε αυτός να μην το τραγουδήσει), ο Ελβις Πρίσλεϊ (που του άλλαξε τα φώτα, αφαιρώντας την καταλυτική λέξη «Ηλιος» για να μετατρέψει το «Ω, Ηλιε μου…» στο πολύ πιο πεζό «It’s now or never» ­ «Ή τώρα ή ποτέ…») με την ίδια πάντα ακατάλυτη μουσική βέβαια…

Νομίζετε ότι η μουσική αυτή γράφτηκε σε κάποιο ηλιόλουστο ακρογιάλι της Νάπολι; Λάθος! Ο ύμνος των Ναπολιτάνων γράφτηκε στην… Οδησσό στις ρωσικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας, σε μια μόνο νύχτα, μαύρη και μουντή ­ θα είχε μεγάλα σεκλέτια ο Εντουάρντο ντι Κάπουα. Στα τριάντα τρία χρόνια η ψυχή λαχταράει πάντα τη λιακάδα ­ και όταν δεν τη βρίσκει τότε την κάνει τραγούδι. Κάπως έτσι λειτούργησε ο ναπολιτάνος μετανάστης· πνιγμένος στη νοσταλγία της πατρίδας, έβγαλε από την τσέπη το χαρτί με τους στίχους που του είχε εμπιστευθεί ο Τζιοβάνι Καπούρο, λίγο προτού μπαρκάρει στη Νάπολι. Η χειμαρρώδης έμπνευση τον έκανε να ολοκληρώσει τη μελοποίηση μέσα σε μια νύχτα.

Ουδείς προφήτης όμως στον τόπο του. Επιστρέψας στη Νάπολι ο Ντι Κάπουα μαζί με τον Καπούρο υπέβαλαν το τραγούδι σε ένα διαγωνισμό πολύ σημαντικό την εποχή εκείνη, το επονομαζόμενο «Στρογγυλό τραπέζι». Ηρθαν όμως… δεύτεροι, καθώς το πρώτο βραβείο κέρδισε ένα άλλο τραγουδάκι, το «Napula Bella», παντελώς άγνωστο σήμερα αφού επέπρωτο να ξεχαστεί σχεδόν αμέσως μετά τον θρίαμβό του.

Αντιθέτως το υποτιμημένο τότε «Ο Sole mio» ήταν προορισμένο για την αθανασία και αυτό το κατάλαβε μόνον ο παμπόνηρος γέρων εκδότης Μπιντέρι (γενάρχης του εκδοτικού οίκου που υπάρχει και σήμερα) και έσπευσε να «προφητεύσει» ότι το τραγούδι αυτό θα έκανε τον γύρο του κόσμου. Μάλιστα, για να παρηγορήσει τους απογοητευμένους δημιουργούς του, έβγαλε από την τσέπη του τριακόσιες λιρέτες και τους τις έδωσε ως ελάχιστο φόρο τιμής.

Για μια χούφτα… λιρέτες

Τριακόσιες λιρέτες για ένα πραγματικό χρυσωρυχείο: αυτή είναι η μοίρα των δημιουργών. Διότι σήμερα είναι αδύνατον να υπολογισθούν τα δισεκατομμύρια που έχει βγάλει το «Ο Sole mio», πραγματικός πακτωλός από τον οποίο οι δύο δημιουργοί ούτε κατ’ ελάχιστον δεν επωφελήθηκαν. Τα πνευματικά δικαιώματα όλοι ξέρουμε πού τα έγραφαν την εποχή εκείνη. Ετσι, ο Καπούρο πέθανε στην ψάθα, παρ’ όλο που έγραψε στίχους και για άλλα δημοφιλή τραγούδια. Οσο για τον Ντι Κάπουα, που επιπλέον ήταν και μανιώδης χαρτοπαίκτης, δεν είχε καλύτερη τύχη: ετελεύτησε σε κάποιο κρεβάτι νοσοκομείου για απόρους, για την παραχώρηση του οποίου είχε εκλιπαρήσει.

Εντελώς διαφορετική ήταν η τύχη του τραγουδιού που αγαπήθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο όσο κανένα άλλο. Μιλάμε για θρίαμβο. Χιλιοτραγουδισμένο, ανανεωμένο, εκσυγχρονισμένο, συνεχίζει τη σταδιοδρομία του έναν αιώνα μετά τη γέννησή του. Μοντέρνο ήταν και τότε βέβαια, το 1898, που για πρώτη ίσως φορά υμνήθηκαν οι χάρες του ζωοδότη ήλιου με μια τόσο όμορφη μελωδία που αμέσως καρφώνεται στο μυαλό, καθώς κρύβει και μια μικρή δόση μελαγχολίας ­ όπως όλα τα ηλιοβασιλέματα άλλωστε.

Εξ ου και οι αναρίθμητες εκτελέσεις, διασκευές και προσαρμογές του ναπολιτάνικου τραγουδιού ­ που αναμφίβολα σημάδεψε το τέλος μιας εποχής και την αρχή μιας άλλης ­ σχεδόν σε κάθε είδος μουσικής. Υπάρχουν εκτελέσεις σε ρέγκε, σερφ – πανκ και ραπ. Ιταλική μουσική με κοσμοπολίτικο μανδύα και δεν είναι καν ιταλική: ελάχιστοι ίσως γνωρίζουν ότι το «Ο Sole mio» είναι ένα τραγούδι του ιταλικού Νότου, με στίχους γραμμένους σε ναπολιτάνικη διάλεκτο. Ακόμη και οι Ιταλοί του Βορρά θα δυσκολεύονταν πολύ να καταλάβουν τα λόγια. Οσο για εθνικό ύμνο της Ιταλίας, ούτε λόγος να γίνεται. Είναι καθαρό δημιούργημα του μεσογειακού ονειροπόλου, ράθυμου αλλά και αράθυμου Νότου. Ενρίκο Καρούζο Μας χάρισε μια από τις καλύτερες ερμηνείες του αιώνα. Ενας «κλασσικός» που έδωσε το έναυσμα σε όλους τους τενόρους. Ζοζεφίν Μπέικερ Δεν μπόρεσε να αντισταθεί στον πειρασμό του ναπολιτάνικου τραγουδιού και μας χάρισε μια αξέχαστη ερμηνεία στα γαλλικά. Κλαούντιο Βίλα Μαζί με τον Μάριο ντελ Μόνακο συνέβαλε στη νίκη του τραγουδιού σε έναν διαγωνισμό «Καντσονίσιμα» που είχε τον τίτλο «Η Νάπολι εναντίον όλων». Φρανκ Σινάτρα Για τον Φράνκι η ερμηνεία του «Ο Sole mio» ήταν κάτι σαν απότιση φόρου τιμής στις ρίζες της καταγωγής του, χωρίς ίχνος συναισθηματικής υπερβολής. Ελβις Πρίσλεϊ Οι Αμερικανοί πιστεύουν ότι το τραγούδι είναι δικό του, καθώς στη δική του ερμηνεία δεν γίνεται πουθενά λόγος για τον «Ηλιο». Ρέι Τσαρλς Ο δίσκος του είναι έτοιμος, δεν έχει ακόμη κυκλοφορήσει, είναι σίγουρο όμως ότι η δική του εκδοχή θα είναι το κάτι άλλο. Οι τρεις τενόροι Ποτέ δεν το τραγούδησαν πρίμο – σεγκόντο, αλλά ο καθένας μόνος του το έχει μόνιμα εντάξει στο ρεπερτόριό του. Οπως όλοι οι τενόροι άλλωστε. ακόμη και αυτοί… Ο κοσμοναύτης και ο Ποντίφικας Στη χορεία των διάσημων ερμηνευτών συγκαταλέγονται και δύο προσωπικότητες που δεν έχουν καμία σχέση με το τραγούδι. Ο σοβιετικός κοσμοναύτης Γιούρι Γκαγκάριν ψιθύριζε μερικές στροφές στη διάρκεια του ιστορικού ταξιδιού του στο Διάστημα. Ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β’ δεν δίστασε να τραγουδήσει μπροστά στα μικρόφωνα το «Ο Sole mio» ενώπιον πολυπληθούς ακροατηρίου, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψής του στη Νάπολι.