Κάθε εβδομάδα ένα βιβλίο από το ράφι της μεγάλης παγκόσμιας βιβλιοθήκης


Για περισσότερο από είκοσι χρόνια εργαζόταν ο Ρόμπερτ Μούζιλ πάνω στο κορυφαίο έργο του Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες δίχως να μπορέσει να το ολοκληρώσει. Και ωστόσο, πεθαίνοντας το 1942 στη Γενεύη, άφηνε πίσω του ένα μνημείο της σύγχρονης πεζογραφίας που ξεπερνά τις 1.500 σελίδες, ισάξιο του Αναζητώντας το χαμένο χρόνο του Προυστ και του Οδυσσέα του Τζόις. Ο Μούζιλ θέλησε να γράψει ένα βιβλίο το οποίο, όπως έλεγε, θα διακρινόταν από ένα πάθος που φαίνεται να έχει εκτοπισθεί από τις τέχνες: το πάθος της ορθότητας και της ακρίβειας. Και κατ’ εξοχήν στον πρώτο τόμο του έργου του αναλύει σε τεράστιο βάθος το καθεστώς της έκπτωσης των αξιών του ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως και των συμβόλων μέσω των οποίων αναγνωρίζει τον κόσμο και τον εαυτό της η δυτική φαντασία.


Ο κεντρικός ήρωας (στον οποίον ο πληροφορημένος αναγνώστης δεν δυσκολεύεται να αναγνωρίσει κάποια από τα γνωρίσματα της προσωπικότητας και του ίδιου του συγγραφέα), κάποιος νεαρός σοφός ονόματι Ούλριχ, αποφασίζει για ένα χρόνο να εγκαταλείψει κάθε ιδέα σταδιοδρομίας προκειμένου να ανακαλύψει πώς μπορεί να αξιοποιήσει τις όποιες ικανότητές του. Ο Ούλριχ όμως αποτελεί έκφραση του ευρωπαϊκού πνεύματος της εποχής, του λείπει, σαν να λέμε, ο κεντρικός άξονας, και επομένως είναι ένας «άνθρωπος χωρίς ιδιότητες». Η αφήγηση ξεκινά τον Αύγουστο του 1913 στη Βιέννη. Ο Ούλριχ αναμειγνύεται σε μια ειρηνιστική εκστρατεία, αλλά ο πόλεμος, για τον οποίο προειδοποιούμαστε από την αρχή ακόμη του έργου, δεν αργεί να ξεσπάσει. Ο κόσμος καταρρέει και ο ήρωας δεν θα ανακαλύψει ποιες είναι οι ιδιότητές του (η σύγχρονη Ευρώπη δεν θα προλάβει να βρει τον εαυτό της). Η «άδεια» που έχει πάρει από τη ζωή του θα τελειώσει άδοξα προτού ολοκληρωθεί το μυθιστόρημα.


Η υπόθεση, βεβαίως, ελάχιστα μας λέει για τούτο το έργο, όπου το βάθος και η λεπτότητα των αναλύσεων, μέσα από τις οποίες αναδεικνύεται το λυκόφως της αυστριακής κοινωνίας και η κατάσταση της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας την περίοδο της πτώσης της, περιγράφουν με αδυσώπητη ακρίβεια τις μορφές της δύναμης και των καταχρήσεών της που διαλύουν το ψυχολογικό και το κοινωνικό περίβλημα της εποχής. Επιπλέον, ίσως κανένα άλλο έργο δεν διεισδύει βαθύτερα στα αίτια και στη φύση του πολέμου, που προκύπτει ως αποτέλεσμα της κοινωνικής, αισθητικής και ψυχολογικής κατάρρευσης των κοινωνιών. Ακόμη και ο έρωτας του Ούλριχ προς την αδελφή του, που την ξαναβρίσκει μετά τον θάνατο του πατέρα του, δεν είναι παρά ένα είδος τερατώδους παρενέργειας αυτής της κατάρρευσης. Σε μια περίοδο όμως όπου όλα χάνονται και εκείνος δεν γνωρίζει ακόμη ποιος είναι και τι θα πρέπει να κάνει, η σχέση αυτή αποκτά κεντρικό ρόλο στη ζωή του.


Το τοπίο στον Ανθρωπο χωρίς ιδιότητες είναι όχι μόνο κοινωνικό αλλά και ψυχολογικό. Και ο ψυχισμός μιας ολόκληρης εποχής περνάει μέσα από έναν και μόνο άνθρωπο. Ολοι οι υπόλοιποι μοιάζουν με επεκτάσεις της σκιάς του, της ασαφούς συνείδησης μιας ηπείρου που πάει να χαθεί προτού ορίσει για τον εαυτό της οποιαδήποτε νέα ταυτότητα. Σε ένα άλλο επίπεδο, επομένως, το μυθιστόρημα μπορεί να διαβαστεί και ως τεράστιο δοκίμιο πάνω στο ζήτημα της ταυτότητας, της κατάχρησης, της επιθυμίας και της αδυναμίας. Το magnum opus του Μούζιλ είναι ένα εξαιρετικά δύσκολο έργο. Απαιτεί υπομονή και αναγνωστικό πάθος ανάλογο με το πάθος της ακρίβειας στην απόδοση των αποχρώσεων που διακρίνει την κατασκευή του όπως άλλωστε συμβαίνει με πολλά από τα συγγραφικά επιτεύγματα του Μεσοπολέμου.


Ρόμπερτ Μούζιλ, Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες