Ενα πραγματικό εκδοτικό τόλμημα επιχείρησαν οι Ζακ Ζυλιάρ και Μισέλ Βινόκ με την έκδοση του «Λεξικού των γάλλων διανοουμένων», στο οποίο παρουσιάζουν ανθρώπους του πνεύματος με ανάμειξη στο πολιτικοινωνικό γίγνεσθαι, από την εποχή της «υπόθεσης Ντρέιφους» ως σήμερα. Οι δύο συντάκτες του τόμου (1.260 σελίδες, 800 λήμματα γραμμένα από 230 συγγραφείς) «Λεξικό των γάλλων διανοουμένων. Τα πρόσωπα, οι τόποι, οι στιγμές» είναι κορυφαίοι αναλυτές δύο μεγάλων γαλλικών περιοδικών, του «Nouvel Observateur» ο Ζακ Ζυλιάρ και του «Evenement du Jeudi» ο Μισέλ Βινόκ.
Οταν αποφάσισαν να προχωρήσουν στην έκδοση του «Λεξικού» αντιμετώπισαν το δύσκολο πρόβλημα του προσδιορισμού του «διανοουμένου» επιλέγοντας να κρατήσουν, από τους μεγάλους στοχαστές, μόνο «εκείνους που, κάποια στιγμή, αναμείχθηκαν», όπως λέει ο Σαρτρ, «σε πράγματα που δεν τους αφορούσαν».
Εθεσαν λοιπόν δύο προϋποθέσεις, απαραίτητες για να περιληφθεί κανείς σε αυτό το «Λεξικό» της γαλλικής διανόησης: «Να έχει περάσει στο πεδίο της πολιτικής δράσης ή να έχει συχνή επαφή με την κοινή γνώμη» και «να φέρνει μαζί του τη φήμη που απέκτησε σε έναν άλλον τομέα».
Βέβαια ο κανόνας αυτός δεν τηρήθηκε με αυστηρότητα, καθώς οι δύο συντάκτες του έργου δεν μπόρεσαν να αποφασίσουν να αποκλείσουν στοχαστές των οποίων η ακτινοβολία οφείλεται αποκλειστικά στο έργο τους, όπως είναι ο Φερνάν Μπροντέλ, ο Κλοντ Λεβί-Στρος ή ο Ζαν Ιπολίτ. Από την άλλη πλευρά, οι πολιτικοί έχουν αποκλειστεί από το «Λεξικό», ακόμη και εκείνοι οι οποίοι έχουν να παρουσιάσουν συγγραφικό έργο, όπως ο Κλεμανσό ή ο Ντε Γκωλ.
Οσον αφορά τη χρονολογία γέννησης του «στρατευμένου διανοουμένου», οι Ζακ Ζυλιάρ και Μισέλ Βινόκ επέλεξαν ως αφετηρία την υπόθεση Ντρέιφους, όχι μόνο γιατί ώθησε τους διανοουμένους να κατεβούν μαζικά στην αρένα για να υπερασπίσουν έναν αθώο αλλά γιατί η υπόθεση αυτή συνέπεσε με «την εμφάνιση νέων μέσων έκφρασης, που εκτείνονται από το συλλογικό μανιφέστο ως τη συγκρότηση αγωνιστικών ενώσεων και τη χρήση των σύγχρονων μέσων ενημέρωσης» τονίζουν οι δύο συγγραφείς, μιλώντας στο περιοδικό «Express» για την πρόσφατη δεύτερη έκδοση του έργου τους.
Οι Ζυλιάρ και Βινόκ απορρίπτουν τη συνήθη χρονολόγηση που θέλει τους διανοουμένους να γεννιούνται με τον Βολταίρο, να φθάνουν στην ενηλικίωση με τον Ζολά και να κλείνουν τον κύκλο τους με τον Σαρτρ. Προτιμούν να διαχωρίζουν τους «στρατευμένους» διανοουμένους σε δύο κατηγορίες που δεν παύουν να διασταυρώνουν τα ξίφη τους. Εκείνους που υπερασπίζουν τις οικουμενικές αρχές και αξίες και εκείνους που μπαίνουν στην υπηρεσία ενός συγκεκριμένου πολιτικού δόγματος.
Η διπλή αυτή πόλωση των «στρατευμένων» διανοουμένων εντάθηκε στη δεκαετία του 1930 και στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και έφθασε στο απόγειό της τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, όταν πολλοί ευρωπαίοι στοχαστές υπέκυψαν στην τυφλή πολιτική στράτευση και στον απόλυτο δογματισμό. Οπως σημειώνουν και οι Ζακ Ζυλιάρ και Μισέλ Βινόκ, «χρειάστηκε να καταρρεύσει το κομμουνιστικό ιδεώδες στην Ανατολική Ευρώπη και οι αυταπάτες που δημιούργησε για να απομακρυνθούν οι διανοούμενοι από τις αφηρημένες ιδεολογίες και να ξαναγίνουν σταυροφόροι των ανθρώπινων δικαιωμάτων». Ωστόσο η μια υπερβολή μπορεί να αντικατασταθεί από μιαν άλλη. Απογοητευμένοι από τα πολιτικά πάθη, ορισμένοι διανοούμενοι ωθούν ενίοτε την αναζήτηση της αυτονομίας ως την άρνηση της πολιτικής, όπως έχουν δείξει πολλές πρόσφατες πολεμικές.
Είναι πολύ πιθανόν το «Λεξικό» των Ζυλιάρ και Βινόκ να έχει και κάποιες ατέλειες, θα αποτελέσει όμως σίγουρα ένα έργο αναφοράς όσον αφορά τη γαλλική πνευματική ζωή. Ανατρέχοντας τις 1.260 σελίδες του ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να ζήσει τις μεγάλες συγκρούσεις του αιώνα: το κλίμα που προετοίμασε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον αντισημιτισμό του Μεσοπολέμου, την υποστήριξη στο καθεστώς του Βισί, τις σταλινικές και μαοϊκές διακηρύξεις πίστης, τον Μάη του ’68.
Οταν τον Οκτώβριο του 1997 οι καθηγητές της Θεωρητικής Φυσικής Αλαν Σόκαλ και Ζαν Μπρικμόν δημοσίευσαν το βιβλίο τους «Impostures Intellectuelles» (εκδ. Odile Jacob) κανείς δεν φανταζόταν ότι θα ταράξουν σε τέτοιο βαθμό τα νερά της επιστημονικής κοινότητας στις ΗΠΑ, στην Ευρώπη αλλά και στην Ελλάδα, δημιουργώντας μάλιστα και μια εσφαλμένη εντύπωση προς τα έξω, για το τι είναι οι ανθρωπιστικές επιστήμες.
Πολλά ερωτήματα που έθεσαν οι Σόκαλ και Μπρικμόν σχετικά με τους μεταμοντέρνους γάλλους στοχαστές βρίσκουν απαντήσεις στην εμπεριστατωμένη μελέτη του Μισέλ Βινόκ «Ο αιώνας των διανοούμενων». Σε ένα δοκίμιο 700 σελίδων ο Μισέλ Βινόκ αναλύει την κοινωνική διάσταση της γαλλικής διανόησης, από την υπόθεση Ντρέιφους (1898) ως τον θάνατο του Ζαν Πολ Σαρτρ (1980) και του Ρεϊμόν Αρόν (1983). «Εκείνοι που παρακολουθούσαν την κηδεία του Σαρτρ είχαν την αίσθηση ότι παρακολουθούσαν την κηδεία ενός σπουδαίου αιώνα» γράφει χαρακτηριστικά ο Μισέλ Βινόκ. Η περίπτωση των σύγχρονων διανοητών που διαδραμάτιζαν παρεμβατικό ρόλο υποστηρίζοντας με τα κείμενά τους μια κοινή πολιτική ιδέα ήταν για μια περίοδο περίπου μισού αιώνα ένα φαινόμενο καθαρά γαλλικό, που ξεκινά με το περίφημο «Κατηγορώ» του Εμίλ Ζολά.
Σύμφωνα με τον Μισέλ Βινόκ ο αιώνας των διανοουμένων χωρίζεται σε τρεις περιόδους: στην «εποχή Μπαρές», στην «εποχή Ζιντ» και στην «εποχή Σαρτρ».
Στην πρώτη περίοδο πρωταγωνιστής είναι ο Μορίς Μπαρές εξ ου και ο τίτλος «εποχή Μπαρές» , ένας ταλαντούχος συγγραφέας (1862 – 1923). Ο Μπαρές έκανε και πολιτική καριέρα ξεκινώντας με θέσεις που έβρισκαν ανταπόκριση στις τάξεις της άκρας Αριστεράς αλλά σταδιακά πέρασε στη Δεξιά και στην άκρα Δεξιά. Εθνικιστής, αντισημίτης και ξενόφοβος, υπήρξε από τους βασικότερους πολεμίους του Ντρέιφους. Χαρακτηριστικό στοιχείο των «ετών Μπαρές» ήταν η θριαμβευτική εισβολή της επιστήμης και της λογικής της.
Στην «εποχή Αντρέ Ζιντ» η διανόηση καταγγέλλει την εισβολή της απολυταρχίας υπό τη ναζιστική ή σοβιετική μορφή της. Ο συγγραφέας Αντρέ Ζιντ δίνει το όνομά του σε αυτή την περίοδο σύμφωνα με τον Μ. Βινόκ, γιατί από συνοδοιπόρος των κομμουνιστών γίνεται σφοδρός πολέμιός τους. Παράλληλα καταγγέλλει και τη γαλλική αποικιοκρατία της περιόδου εκείνης.
Τέλος, η «εποχή Σαρτρ» είναι μια περίοδος μάλλον σκοτεινή, με κάποιες φωτεινές εξαιρέσεις, όπως οι Καμύ, Αρόν, Μοριάκ, Μαρλό και Μποβουάρ, τονίζει ο Μ. Βινόκ και υπογραμμίζει ότι τότε η διανόηση έθεσε σοβαρά το ζήτημα της στράτευσης και τον προβληματισμό για τη θέση της γυναίκας.
Σήμερα ο ρόλος των διανοουμένων έχει αλλάξει. Σε μια κοινωνία κορεσμένη από σχολιαστές είναι εμφανής η απουσία σοβαρών στοχαστών. Και ο κορεσμός αυτός φαίνεται να έχει άμεση σχέση με την αβάσταχτη ελαφρότητα των ΜΜΕ, τα οποία συγχέουν και οικειοποιούνται τα πάντα. Οι σημερινοί διανοούμενοι – σχολιαστές εμφανίζονται κάθε φορά που δημιουργείται μια διεθνής κρίση ή όταν τίθεται κάποιο κοινωνικό πρόβλημα. Κανείς τους όμως δεν είναι της εμβέλειας των μεγάλων στοχαστών της αρχής του αιώνα οι οποίοι διέθεταν πάθος για την αλήθεια και την ελευθερία.
Προσπαθώντας να αναβιώσει έναν αιώνα πνευματικών αναζητήσεων, από την εποχή της υπόθεσης Ντρέιφους ως τις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο Μ. Βινόκ παραθέτει κείμενα, ασκεί κριτική και ερμηνεύει κάποια γεγονότα.
Πολιτική σημαίνει ιδέες, σημειώνει ο συγγραφέας του «αιώνα των διανοουμένων» και υποστηρίζει ότι θα ήταν «σφάλμα μας να περιορίσουμε την οποιαδήποτε αντίθεση αξιών σε μια αντίθεση Δεξιάς – Αριστεράς, όπου η Δεξιά εκπροσωπεί την κοσμική και η Αριστερά την πνευματική εξουσία». Πρέπει να δούμε και από τις δύο πλευρές την αδυναμία κάθε αντιστοιχίας ανάμεσα στην ποιότητα των έργων και στην ορθότητα των συμπεριφορών. Αναμφισβήτητα το βιβλίο του Μισέλ Βινόκ έρχεται να προσθέσει ουσιαστικά επιχειρήματα στον διάλογο για τον ρόλο των διανοουμένων σήμερα, όπως και άλλες δύο εκδόσεις που κυκλοφόρησαν πρόσφατα στη Γαλλία και αναφέρονται στο ίδιο ζήτημα. Πρόκειται για τις μελέτες των Cristophe Prochasson «Les Intellectuels et le socialisme. XIXe-XXe siecle» («Οι διανοούμενοι και ο σοσιαλισμός», 19ος – 20ός αι., εκδόσεις Plon) και Louis Bodin «Les Intellectuels existents-ils?» («Οι διανοούμενοι υπάρχουν;», εκδόσεις Fayard).
Ο κ. Σωτήρης Ντάλης είναι πολιτικός επιστήμων.
