Φίλοι και φυλή

­ Γιατί νιώσατε την ανάγκη να γράψετε ένα βιβλίο γύρω από την ταυτότητα;

«Επειδή είναι κάτι που πάντα με έβαζε σε σκέψεις. Προέρχομαι από μια χώρα όπως ο Λίβανος, όπου έχασε πολύς κόσμος τη ζωή του στο όνομα της ταυτότητας. Εκεί, κατά τη διάρκεια του πολέμου, τις δεκαετίες του ’70 και του ’80, υπήρχε μια έκφραση που έλεγε «πυροβόλησε την ταυτότητα». Με άλλα λόγια, σταμάτα τον κόσμο και πρόσεξε σε ποια κοινότητα ανήκουν, τι θρησκεία έχουν, και ανάλογα με αυτό, σκότωσέ τους ή άφησέ τους να φύγουν».

­ Παρ’ όλα αυτά και παρά τις εμπειρίες σαν αυτή ή τον πόλεμο του Βιετνάμ, από το βιβλίο σας αναβλύζουν αισιοδοξία και ελπίδα.

«Είμαι πολύ ευαίσθητος στα προβλήματα του καιρού μας. Δεν ξεχνώ όμως ποτέ ότι το σημαντικό δεν είναι να μαυρίζω τα πράγματα, ούτε απλώς και μόνο να προαναγγέλλω καταστροφές, μόνο και μόνο γι’ αυτή την αρρωστημένη ηδονή τού να πω κάποια ημέρα: «Είδατε; Σας τα ‘χα πει εγώ!». Πιστεύω ότι ασφαλώς και υπάρχουν προβλήματα, αλλά εγώ, με κάθε ταπεινότητα, με όλη μου την εμπειρία, θα προσπαθήσω να κάνω αυτό ή εκείνο προκειμένου να τα επιλύσω. Πιστεύω ότι αν κινηθώ προς αυτή την κατεύθυνση θα αποφύγω τα χειρότερα. Αυτό είναι το πνεύμα το οποίο υπερασπίζομαι. Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν απειλές, αλλά δεν θα περιορισθώ στη χαρά της καταγγελίας τους. Για παράδειγμα, η παγκοσμιοποίηση. Είναι κάτι το ανησυχητικό, ασφαλώς. Αν όμως καθήσω να γράψω πάνω σε αυτό δεν θα περιορισθώ να δηλώσω ότι είναι όλα χαμένα από χέρι. Αντίθετα, θα προσπαθήσω να προσφέρω άλλες εναλλακτικές λύσεις».

­ Γιατί πιστεύετε ότι, παρ’ όλη την εξέλιξη που έχουμε σημειώσει, στα τέλη αυτού του αιώνα αποδίδεται τόση σημασία στην ταυτότητα;

«Πιστεύω ότι είναι ουσιαστικό στοιχείο επειδή βαδίζουμε προς έναν κόσμο που είναι ολοένα και πιο ενοποιημένος».

­ Και φοβόμαστε ότι θα χάσουμε την ταυτότητά μας;

«Θα έλεγα ότι διανύουμε μια στιγμή επαναβεβαίωσής της σε σχέση με τον άλλο. Είναι αυτό που συμβαίνει στην Ανατολή σε σχέση με τη Δύση. Οι μουσουλμάνοι, που αντιπροσωπεύουν το ένα πέμπτο της ανθρωπότητας, έχουν ένα πρόβλημα ταυτότητας σε σχέση με τον εκσυγχρονισμό, που προφανώς έρχεται απέξω, εκπροσωπεί τον άλλο. Ολα αυτά είναι ερωτήματα που σχετίζονται με την ταυτότητα. Κατά τη γνώμη μου, η αντιπαράθεση είναι πιο έντονη από ποτέ επειδή η εξέλιξη είναι ολοένα και πιο γρήγορη και υπάρχει μια τεράστια αβεβαιότητα σχετικά με το μέλλον, το προς τα πού πηγαίνουμε. Σε τελευταία ανάλυση, τι είναι η ταυτότητα αν όχι ο τόπος που καταλαμβάνει κάποιος στον κόσμο;».

­ Οταν μιλάτε για την ταυτότητά σας, αναφέρεστε σε αυτή σαν κάτι το πολύπλοκο, γεμάτο πράγματα που σας δένουν με τον αραβικό κόσμο, τη Γαλλία, τον χριστιανισμό… Φαίνεται όμως να υπάρχει μια τάση να περιοριζόμαστε μόνο σε ό,τι μας διαφοροποιεί από τον άλλον, όχι σε ό,τι μας ενώνει με αυτόν. Η ταυτότητα οικοδομείται όχι «με» αλλά «κατά». Γιατί;

«Κατ’ αρχάς υπάρχει η συνήθεια να πιστεύουμε, ίσως κάπως αυθόρμητα, ότι οι άνθρωποι νιώθουν την ανάγκη να ανήκουν σε ένα και μόνο πράγμα, ότι λησμονούν τα υπόλοιπα που συνθέτουν την ταυτότητά τους. Για παράδειγμα, αν πάρουμε στην Ευρώπη κάποιον που τη δεκαετία του ’30 είχε πατέρα Γερμανό και μητέρα Γαλλίδα, βλέπουμε ότι δεν μπορεί να πει ότι «εγώ είμαι αυτό και αυτό», αλλά ένα μόνο από τα δύο πράγματα που τότε απέκλειε το ένα το άλλο. Αυτό σε ό,τι αφορά το ιστορικό φαινόμενο. Υπάρχουν όμως και άλλα φαινόμενα που έχουν να κάνουν με την ανθρώπινη ψυχολογία. Η απλοποίηση μοιάζει να είναι κάτι που προκύπτει κατά τρόπο φυσικό. Αν ρωτήσεις «αυτός ο άνθρωπος τι είναι; » θα σου πουν «είναι μαύρος, ή μάλλον Αλγερινός»… Δεν λέω ότι θα πρέπει να πάψει ο κόσμος να ορίζει με μία και μόνο λέξη, αφού είναι κάτι το βασικό, μας προκύπτει αυθόρμητα, ταυτόχρονα όμως πιστεύω ότι θα πρέπει να αλλάξουμε κάπως τη στάση μας και να δούμε λίγο παραπέρα. Να σεβαστούμε το γεγονός ότι τα άτομα είμαστε πολύ περισσότερο πολύπλοκα, και λίγο λίγο να προωθούμε τη συνήθεια να αντιλαμβανόμαστε ότι η ταυτότητα ενός ατόμου δεν ορίζεται από ένα μόνο στοιχείο».

­ Ολη αυτή η πολυπλοκότητα συνθέτει την ταυτότητα ενός ατόμου και την καθιστά μοναδική. Μήπως όμως τείνουμε να περιορίζουμε την ταυτότητά μας σε ένα μόνο στοιχείο, έτσι ώστε να έχουμε κάτι κοινό με τους άλλους, να μπορούμε να αποτελέσουμε μέρος μιας ομάδας και να νιώσουμε λιγότερο μόνοι;

«Ασφαλώς ο περιορισμός της ταυτότητας σε ένα και μόνο στοιχείο απλοποιεί πολύ τα πράγματα. Κατά τη γνώμη μου όμως, μπορεί κανείς να ανήκει σε μια ομάδα και να ανήκει και σε άλλη ταυτόχρονα. Σε βαθμό που αν κάποιος αποδεχθεί όλα τα επί μέρους στοιχεία που συνθέτουν την ταυτότητά του, στο τέλος θα πρέπει να νιώθει λιγότερο μόνος, αφού αυτά του επιτρέπουν, χάρη στη διαφορετικότητά τους, να νιώσει ταύτιση με διάφορες ομάδες ανθρώπων ταυτόχρονα. Χρειάζεται απλώς μια κάποια σχετικοποίηση. Σύμφωνοι, είμαι Βόσνιος, π.χ., θα πρέπει όμως να έχω συνείδηση των δεσμών που με ενώνουν με άλλες ομάδες επίσης. Σε αντίθετη περίπτωση καταλήγει κανείς στο να κατατρέχει τους άλλους αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό».

­ Παρ’ όλα αυτά η τάση φαίνεται να είναι αντίθετη: τονισμός των διαφορών μεταξύ των διαφόρων ομάδων, αντί να αναζητείται το κοινό στοιχείο.

«Ναι, και δεν είναι συμπτωματικό. Τη στιγμή που βαδίζουμε προς μια παγκόσμια κουλτούρα, φαίνεται ότι υπάρχει η ανάγκη επαναβεβαίωσης της ιδιαίτερης διαφοράς μας. Οταν αντιμετωπίζεις μια παγκόσμια κουλτούρα που εκφράζεται μέσω μιας κυρίαρχης γλώσσας, υπάρχει η ανάγκη επαναβεβαίωσης της γλώσσας σου, της κουλτούρας σου… Κι αυτό πιστεύω ότι εξηγεί τα δύο κινήματα που κυκλοφορούν παράλληλα σήμερα στον κόσμο: από τη μία, ένα κίνημα ενοποιητικό και, ταυτόχρονα, ένα κίνημα διαφοροποίησης».

­ Είναι η θρησκεία ή ο εθνικισμός αυτά που προκαλούν μεγαλύτερες διαμάχες ταυτότητας;

«Νομίζω ότι στο εξής θα ενταθούν ολοένα και περισσότερο οι διαμάχες πολιτιστικού και εθνικού χαρακτήρα, αλλά δεν θα είναι τόσο θανατηφόρες. Από την άλλη, πιστεύω ότι οι θρησκευτικές διαμάχες θα εξακολουθήσουν να είναι δολοφονικές για πολύ καιρό ακόμη. Ανάλογα όμως με την περιφέρεια. Αν σκεφθεί κανείς την Τουρκία, η διαμάχη με τους Κούρδους δεν είναι θρησκευτική. Δυστυχώς όμως πιστεύω ότι οι διαμάχες θρησκευτικού χαρακτήρα θα στοιχίσουν πολλές ζωές σε πολλά σημεία του πλανήτη».

­ Ποια είναι η γνώμη σας για την ανάκαμψη κάποιων εθνικισμών στην Ευρώπη;

«Αν εξετάσουμε το θέμα από μια ιστορική οπτική γωνία, η πρώτη παρατήρηση είναι ότι η εποχή εθνικισμών στην Ευρώπη αποτελεί παρελθόν. Μιλάω για τους μεγάλους πολέμους που προκάλεσαν εκατομμύρια νεκρούς. Αυτό που εκδηλώνεται σήμερα, μέσα στο πλαίσιο της Ευρώπης, είναι η βούληση επαναβεβαίωσης από κάποιες ιδιαίτερες κουλτούρες και αυτό συνδέεται τις περισσότερες φορές με θέματα γλωσσικά. Πιστεύω ότι η Ευρώπη δεν ασχολείται όσο θα έπρεπε με τα προβλήματα αυτά. Επικεντρώνει το ενδιαφέρον της αποκλειστικά σχεδόν σε θέματα οικονομικά, πολιτικά και νομικά. Παρ’ όλα αυτά, η διαχείριση της πολιτιστικής διαφορετικότητας αποδεικνύεται σημαντικότατη σε σχέση με την ταυτότητα του καθενός και το συναίσθημα του ότι ανήκει κάπου. Υπάρχει ανάγκη να τα σκεφθούμε σοβαρά αυτά τα θέματα, αντί να ελευθερώνουμε τον δρόμο για κάθε είδους αντιπαραθέσεις, διεκδικήσεις και διαμάχες. Αν ο κόσμος είναι διαφορετικός δεν μπορούμε να κλείνουμε τα μάτια, αλλά να σεβαστούμε αυτή τη διαφορετικότητα και να μπορέσουμε να την οδηγήσουμε με τέτοιον τρόπο ώστε να μπορεί να εκδηλωθεί ελεύθερα μαζί με άλλες ταυτότητες».

­ Επιλέξατε το είδος του δοκιμίου για να πραγματευθείτε το πρόβλημα της ταυτότητας. Δεν σκεφθήκατε να το μετατρέψετε σε μυθιστόρημα;

«Το θέμα της ταυτότητας είναι επίσης παρόν στα μυθιστορήματά μου. Κατά τη γνώμη μου, η μυθιστορία εξακολουθεί να συνιστά έναν προνομιακό τρόπο έκφρασης. Το δοκίμιο όμως είναι το ιδανικό για μια στιγμή περισυλλογής, όταν νιώθεις την ανάγκη να διατυπώσεις μία σειρά από πράγματα με έναν τρόπο πολύ συγκεκριμένο. Παρ’ όλα αυτά, τα επόμενα βιβλία μου θα είναι πάνω απ’ όλα μυθιστορήματα».