8 ερωτήσεις – απαντήσεις για τα παράγωγα προϊόντα

1 Ποια ονομάζουμε «παράγωγα προϊόντα»;

Παράγωγο προϊόν θεωρείται μια διμερής σύμβαση της οποίας η αξία εξαρτάται από την αξία ενός υποκείμενου περιουσιακού στοιχείου ή ενός δείκτη. Η τιμή του παράγωγου προϊόντος συνδέεται με την εξέλιξη της τιμής άλλων, πρωτογενών προϊόντων. Ετσι, τα παράγωγα προϊόντα αναφέρονται σε μετοχές, δείκτες μετοχών, ομολογίες, συνάλλαγμα ή εμπορεύματα. Η ραγδαία ανάπτυξη της αγοράς παραγώγων προϊόντων οφείλεται στο ότι μπορούν να θεωρηθούν εργαλεία σταθεροποίησης, εξομάλυνσης και περιορισμού των κινδύνων των οικονομικών συναλλαγών, αλλά και μέσα εξασφάλισης αποδόσεων εκ μέρους των επενδυτών. Τα χρηματιστηριακά παράγωγα προϊόντα που τελούν υπό διαπραγμάτευση στο πλαίσιο μιας οργανωμένης αγοράς έχουν δύο κρίσιμα χαρακτηριστικά: πρώτον, είναι συμβάσεις που καταρτίζονται μεταξύ ενός μέλους και της οργανωμένης αγοράς και κατά συνέπειαν ο πιστωτικός κίνδυνος της συναλλαγής αναλαμβάνεται από την αγορά και τα χρηματιστηριακά συμβόλαια έχουν την «εγγύηση» της αγοράς στην οποία υπόκεινται προς διαπραγμάτευση· δεύτερον, κάθε προϊόν έχει τα ίδια χαρακτηριστικά και αυτή η τυποποίηση τα καθιστά ανταλλάξιμα, τους προσδίδει ρευστότητα και δυνατότητα συμψηφισμού, αντίθετα με ό,τι ισχύει σε παράγωγα προϊόντα που δεν είναι εισηγμένα σε οργανωμένες αγορές.

2 Σε τι διαφέρει ένα παράγωγο προϊόν από τη μετοχή στην οποία στηρίζεται η «κατασκευή» του;

Τα παράγωγα προϊόντα είναι διαφορετικά στη φύση τους από τις υποκείμενες μετοχές, οι οποίες αποτελούν υποχρεώσεις της εκδότριας εταιρείας προς τους εκάστοτε μετόχους της. Το παράγωγο δεν δημιουργεί δικαίωμα κατά της εταιρείας που τις εκδίδει, αλλά κατά κάποιου άλλου προσώπου ως προς τις μετοχές αυτές (π.χ. να αγοράσει ή να πωλήσει ορισμένο αριθμό μετοχών σε συγκεκριμένη τιμή, εντός συγκεκριμένης προθεσμίας).

3 Ποιες είναι οι πλέον συνηθισμένες κατηγορίες παραγώγων που συναντά κανείς διεθνώς;

Γνωστά παράγωγα προϊόντα τα οποία διακινούνται διεθνώς είναι τα προθεσμιακά συμβόλαια ή συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης (futures), τα δικαιώματα (options) και οι ανταλλαγές (swaps). Ενα προθεσμιακό συμβόλαιο αποτελεί μια συμφωνία που επιτεύχθηκε σε μια χρονική στιγμή για την παράδοση ενός προϊόντος σε μια συγκεκριμένη μελλοντική ημερομηνία, σε μια τιμή που καθορίστηκε κατά τον χρόνο της σύμβασης. Με ένα δικαίωμα (option) μπορεί κάποιος να αγοράσει ή να πωλήσει σε μια περιορισμένη περίοδο ένα συγκεκριμένο αγαθό σε μια καθορισμένη τιμή. Η ανταλλαγή (swap) είναι η συμφωνία μεταξύ δύο μερών, που λέγονται «αντισυμβαλλόμενοι», να ανταλλάξουν χρηματορροές σε μια περίοδο στο μέλλον.

4 Πέρα από την ιδιότητά τους ως επενδυτικών προϊόντων μέσω των οποίων μπορεί κανείς να «παίξει» στο χρηματιστήριο, ποια θέση έχουν τα παράγωγα στη σύγχρονη οικονομική δραστηριότητα;

Τα τελευταία στοιχεία δείχνουν ότι η ανάπτυξη των παραγώγων προϊόντων και οι σχετικές καινοτομίες κατά τα τελευταία δέκα χρόνια προέρχονται από τις σημαντικές και ουσιαστικές επιχειρηματικές ανάγκες. Τα παράγωγα αποτελούν τμήμα της ολοκληρωμένης επιχειρηματικής επιτυχίας σε έναν κόσμο που ο έλεγχος του κόστους έχει πρωταρχική σημασία. Η συνεισφορά των παραγώγων έγκειται στο ό,τι προσθέτουν αξία που με τη σειρά της δημιουργεί κίνητρο για συναλλαγές σε παράγωγα. Η ανάπτυξη των παραγώγων υπήρξε ραγδαία σε όλο τον κόσμο. Δύο παραδοσιακά οφέλη συνδέονται με αυτά: πρώτον, χρησιμοποιούνται για τη διαχείριση και τη μετακύλιση του κινδύνου· και, δεύτερον, η διαπραγμάτευσή τους αποδίδει στο κοινό προβλέψιμες τιμές που παρέχουν πληροφόρηση στην αγορά για την πραγματική αξία ορισμένων επενδυτικών στοιχείων και για τη μελλοντική κατεύθυνση της οικονομίας.

5 Ποια ακριβώς είναι η πρακτική χρησιμότητά τους σε διάφορες κατηγορίες δραστηριοτήτων;

Σε ό,τι αφορά το πρώτο όφελος, τα παράγωγα βοηθούν τις επιχειρήσεις να αναλάβουν έργα τα οποία θα ήταν αδύναταον χωρίς προηγμένες τεχνικές διαχείρισης κινδύνου. Για παράδειγμα, ο διαχειριστής ενός συνταξιοδοτικού ταμείου μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο των επενδύσεών του σε μετοχές και έτσι να προαγάγει την ευημερία των συμμετεχόντων στο Ταμείο αυτό. Επίσης μια βιομηχανία τροφίμων που επιδιώκει μια επένδυση, π.χ. σε μιαν άλλη χώρα, ίσως την εγκαταλείψει αν δεν μπορέσει να διαχειρισθεί τους χρηματοοικονομικούς κινδύνους που συνδέονται με αυτή. Αλλά και ένας ιδιώτης επενδυτής που θέλει, π.χ., να αγοράσει ένα σπίτι επιλέγει μεταξύ δανείου σταθερού ή κυμαινόμενου επιτοκίου. Η ικανότητα ενός χρηματοπιστωτικού ιδρύματος να προσφέρει αυτή την επιλογή στον δανειζόμενο εξαρτάται από τη δυνατότητα του ιδρύματος να διαχειρισθεί τον δικό του χρηματοοικονομικό κίνδυνο μέσω της αγοράς χρηματιστηριακών παραγώγων προϊόντων. Αλλά και σε ό,τι αφορά το δεύτερο όφελος, τα παράγωγα είναι χαρακτηριστικά για την παροχή πληροφοριών στην κοινωνία ως σύνολο. Η ύπαρξη του παραγώγου προϊόντος αυξάνει το συναλλακτικό ενδιαφέρον και τη συναλλακτική δραστηριότητα τόσο στο παράγωγο όσο και στο πρωτογενές προϊόν που διακινείται στη δευτερογενή αγορά. Κατ£ αυτόν τον τρόπο οι τιμές τόσο του παραγώγου προϊόντος όσο και αυτού της πρωτογενούς αγοράς είναι πιθανότερο να πλησιάζουν την πραγματική τους αξία. Ετσι οι συναλλαγές σε παράγωγα βοηθούν τις οικονομικές μονάδες να ανακαλύψουν τις τιμές, καθώς αυξάνουν την ποσότητα και την ποιότητα της πληροφορίας για τις τιμές. Οταν οι αντισυμβαλλόμενοι συναλλάσσονται βασιζόμενοι σε ακριβείς τιμές, οι οικονομικοί πόροι κατανέμονται πιο αποτελεσματικά, ενώ οι συμμετέχοντες στις αγορές αποκτούν πληροφόρηση που είναι χρήσιμη για να πάρουν τις δικές τους εμπορικές-οικονομικές αποφάσεις, βελτιώνουν την ποιότητα των οικονομικών τους αποφάσεων, ακόμη και όταν οι ίδιοι δεν συναλλάσσονται σε παράγωγα προϊόντα.

6 Είναι γνωστό ότι παράγωγα προϊόντα διαθέτουν ήδη οι τράπεζες σε πελάτες τους στην ελληνική αγορά. Τι θα αλλάξει με τη λειτουργία του Χρηματιστηρίου Παραγώγων και τι θα προσφέρει η νέα αυτή αγορά στους επενδυτές του Χρηματιστηρίου Αξιών Αθηνών;

Η ίδρυση και η λειτουργία του Χρηματιστηρίου Παραγώγων Προϊόντων αποσκοπούν στο να δημιουργήσουν και στην Ελλάδα τις δυνατότητες να υπάρξουν τα οφέλη που συνεπάγεται η ευρύτερη χρήση των παραγώγων προϊόντων. Αποβλέπουν στη συμπλήρωση των επιλογών των ελλήνων επενδυτών με τη διάθεση παραγώγων προϊόντων τα οποία είναι διαπραγματεύσιμα σε οργανωμένη αγορά. Προς το παρόν παράγωγα προϊόντα είναι διαθέσιμα στην Ελλάδα εκτός χρηματιστηριακής αγοράς. Η δημιουργία οργανωμένης αγοράς περιορίζει τους κινδύνους των επενδύσεων σε παράγωγα, βελτιώνει την πληροφόρηση και τη διαφάνεια των σχετικών συναλλαγών και τα καθιστά προσιτά σε ευρύτερο κύκλο επενδυτών. Επιπλέον καθίσταται ελκυστικότερη η αγορά του Χρηματιστηρίου Αξιών Αθηνών (ΧΑΑ) καθώς με αυτόν τον τρόπο παρέχεται στους επενδυτές του η δυνατότητα συνδυασμού επενδύσεων στο ΧΑΑ με αντίστοιχες επενδύσεις στο ΧΠΑ, επί των ιδίων υποκειμένων αξιών ή και δείκτη αξιών, με αποτέλεσμα τον περιορισμό του συνολικού επενδυτικού κινδύνου που αναλαμβάνουν. Γενικά η δημιουργία οργανωμένης αγοράς παραγωγών αποτελεί βήμα βελτίωσης και ολοκλήρωσης της ελληνικής αγοράς κεφαλαίου που, μεταξύ άλλων, θα την καταστήσει ελκυστικότερη στους ξένους επενδυτές.

7 Σε ποιο στάδιο βρίσκεται τώρα η διαδικασία για τη λειτουργία του Χρηματιστηρίου Παραγώγων Αθηνών;

Το ΧΠΑ και η ΕΤΕΣΕΠ (Εταιρεία Εκκαθάρθσης Συναλλαγών Επί Παραγώγων) βρίσκονται σήμερα σε μια μεταβατική φάση προετοιμαζόμενα για την έναρξη λειτουργίας της οργανωμένης αγοράς παραγωγών, αντιμετωπίζοντας κάποια από τα απλούστερα θέματα έναρξης της λειτουργίας μιας ΑΕ ως τα συνθετότερα της αγοράς παραγωγών. Ωστόσο τέσσερα είναι τα βασικά θέματα που κατά την περίοδο αυτή αντιμετωπίζονται εκ παραλλήλου. Το πρώτο θέμα συνδέεται με την οργάνωση των ανωνύμων εταιρειών ΧΠΑ και ΕΤΕΣΕΠ. Ειδικότερα στην οργάνωσή τους περιλαμβάνονται η αποτύπωση της οργανωτικής δομής και των εργασιών τους, η διαμόρφωση των εγκαταστάσεων και η απόκτηση εξοπλισμού, η κατάρτιση εσωτερικών κανονισμών λειτουργίας, η στελέχωση των οργανικών θέσεων, η εκπόνηση προγράμματος μάρκετινγκ και, τέλος, η εκπαίδευση των χρηστών της αγοράς παραγώγων. Το ΧΠΑ και η ΕΤΕΣΕΠ υλοποιούν την οργάνωση σε συνεργασία με ξένο σύμβουλο ­ χρηματιστήριο παραγώγων προϊόντων ­ και με συντονισμό της ΑΣΥΚ ΑΕ. Δεύτερον, θα πρέπει να διαμορφωθεί με λεπτομέρεια όλο το κανονιστικό πλαίσιο που διέπει τη λειτουργία της αγοράς παραγώγων. Ηδη η εργασία αυτή προχωρεί και βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο στάδιο. Τρίτον, θα πρέπει να περατωθεί το Ολοκληρωμένο Αυτόματο Σύστημα Ηλεκτρονικών Συναλλαγών (ΟΑΣΗΣ), στο οποίο περιλαμβάνονται το σύστημα διαπραγμάτευσης παραγώγων προϊόντων και το σύστημα εκκαθάρισης των συναλλαγών επί παραγώγων. Για το ΧΠΑ η διαπραγμάτευση θα γίνεται ηλεκτρονικά (screen trading), σε αντιδιαστολή με τη διαπραγμάτευση με το σύστημα της αντιφώνησης (open outery ή door trading). Τέταρτον, το ΧΠΑ και η ΕΤΕΣΕΠ θα πρέπει να προσδιορίσουν τα προς διαπραγμάτευση προϊόντα και να καθορίσουν το χρονοδιάγραμμα εισαγωγής τους στην αγορά. Ας σημειωθεί ακόμη ότι η λειτουργία του ΧΠΑ συναρτάται και με τη διευθέτηση ορισμένων άλλων βασικών θεμάτων τα οποία αναφέρονται κυρίως στο εξωτερικό του περιβάλλον. Ετσι, πέρα από το ΟΑΣΗΣ, η ολοκλήρωση της αποϋλοποίησης των τίτλων, ο δανεισμός των τίτλων και οι ανοικτές πωλήσεις είναι ορισμένα από αυτά.

8 Ποιες κατηγορίες προϊόντων θα είναι διαθέσιμες μέσω του Χρηματιστηρίου Παραγώγων;

Εχει προταθεί η βαθμιαία εισαγωγή πέντε κατηγοριών προϊόντων, συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης (futures), με υποκείμενες αξίες, δείκτες, επιτόκια και συνάλλαγμα, δικαιωμάτων επί αξιών (option on eash), δικαιωμάτων επί συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης (option on futures), ειδικά σχεδιασμένων προϊόντων (financial engineering-structured products) και δανεισμού αξιών (securities lending). Σε πρώτη φάση εξετάζεται η εισαγωγή προϊόντων επί του δείκτη, προϊόντων δεκαετών ομολόγων του Δημοσίου, προϊόντος υποκατάστατου του δανεισμού αξιών και προϊόντων επί του τριμηνιαίου Athibor.

Τα παράγωγα προϊόντα είναι ιδιαίτερα δημοφιλή μεταξύ των θεσμικών επενδυτών, καθώς τους δίνουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν προηγμένες αρχές διαχείρισης χαρτοφυλακίου αυξομειώνοντας τον βαθμό κινδύνου που αυτό ενσωματώνει. Με τη χρήση των παραγώγων προϊόντων ένας πεπειραμένος επαγγελματίας διαχειριστής χαρτοφυλακίου μπορεί να αυξήσει την απόδοση των κεφαλαίων που διαχειρίζεται ή, όταν το επιθυμητό αποτέλεσμα είναι διαφορετικό, ο διαχειριστής έχει τη δυνατότητα, με τη μείωση ή την ελαχιστοποίηση του κινδύνου, να προστατεύσει την αξία του χαρτοφυλακίου του ή να περιορίσει τις χαμένες ευκαιρίες επένδυσης.

Οι τεχνικές που μπορεί να χρησιμοποιηθούν σε αυτές τις περιπτώσεις είναι πολλές και περίπλοκες. Το αποτέλεσμα όμως για κάθε περίπτωση είναι συγκεκριμένο και το όφελος που θα προκύψει μπορεί να προκαθοριστεί, με προφανείς τις ευνοϊκές συνέπειες που θα έχει αυτό στην απόδοση ή στη σταθερότητα του χαρτοφυλακίου, ανάλογα με το επιθυμητό αποτέλεσμα. Με τις κατάλληλες λοιπόν κινήσεις μπορεί ο θεσμικός επενδυτής να προστατεύσει το χαρτοφυλάκιό του από μελλοντική πτώση του γενικού δείκτη τιμών ή αύξηση των επιτοκίων, να διατηρήσει σταθερό το επίπεδο ρίσκου που αναλαμβάνει με τις κινήσεις του, να αυξήσει ή να μειώσει την ευαισθησία ενός χαρτοφυλακίου στις ενδεχόμενες μεταβολές των επιτοκίων, να επιτύχει καλύτερη κατανομή των διαχειριζομένων κεφαλαίων μεταξύ εναλλακτικών μορφών επενδύσεων κλπ.