Μ οναχοί με ξεφτισμένα ράσα, λεροί και ισχνοί από τις κακουχίες και τις στερήσεις, κάνουν πορείες διαμαρτυρίας στις Καρυές. Φωνάζουν συνθήματα, ζητώντας γη, ανεξαρτησία και δημοκρατικές διαδικασίες στη λειτουργία της Μοναστικής Πολιτείας του Αθω. Ενοπλοι γενειοφόροι και πολιτικά στελέχη των δυνάμεων της Αριστεράς τούς συμπαραστέκονται, έτοιμοι να εφαρμόσουν ένα πρόγραμμα αναδασμών και ριζικών αλλαγών στον Καταστατικό Χάρτη του Αγίου Ορους. Και σε όλα αυτά πρωτοστατούν, με δυναμικό τρόπο, οι μοναχοί της Μονής Βατοπαιδίου. Εικόνες από περασμένες εποχές, πριν από 64 ακριβώς χρόνια, όταν οι μοναχοί της Μονής Βατοπαιδίου δεν διεκδικούσαν… δάφνες στις οικονομικές επενδύσεις και στο real estate αλλά πρωταγωνιστούσαν σε μια, άγνωστη εν πολλοίς, «εξέγερση» των καταφρονεμένων και αδικημένων ασκητών, κελιωτών και διαμενόντων στα ησυχαστήρια και στα κτήματα των μονών, προκειμένου να αποκτήσουν τα απολύτως απαραίτητα για την επιβίωσή τους. Στο στόχαστρο των «εξεγερμένων» ήταν το συγκεντρωτικό καθεστώς της Ιερής Επιστασίας και η μονομερής από τις μονές εκμετάλλευση των προσόδων από τα κτήματα και τα μετόχια. Κοντά στους ιδιαίτερα μαχητικούς μοναχούς στάθηκαν οι δυνάμεις του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ), στην πρώτη (και τελευταία ως σήμερα) απόπειρα να αλλάξει, προσλαμβάνοντας πιο δημοκρατικά και αντιπροσωπευτικά στοιχεία, η διοικητική οργάνωση της Αθωνικής Πολιτείας.

Καθεστώς δουλοπαροικίας
Στα μέσα του 1944 η πορεία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έχει προδιαγραφεί και για την Ελλάδα μετρά αντίστροφα ο χρόνος για την Απελευθέρωση. Τα μηνύματα εθνικής και κοινωνικής απελευθέρωσης τα οποία ευαγγελίζεται η κορυφαία αντιστασιακή οργάνωση, το ΕΑΜ, παραβιάζουν… ανοικτές θύρες στο Αγιον Ορος και γοητεύουν τους εκατοντάδες μοναχούς, οι οποίοι ζουν έξω από τα τείχη των μονών, στα κελιά, στις σκήτες, στα ησυχαστήρια και στα κτήματα, τα λεγόμενα εξαρτήματα, και διαβιούν ουσιαστικά κάτω από ένα ιδιότυπο καθεστώς δουλοπαροικίας: εργάζονται στις καλλιέργειες των μοναστικών κοινοτήτων, χωρίς οποιουδήποτε είδους ανταποδόσεις, δεν συμμετέχουν στις οργανωτικές δομές της Αθωνικής Πολιτείας και επιζούν με τα ελάχιστα. Τον Αύγουστο εκείνης της χρονιάς αποφασίζουν να συστήσουν επιτροπές, προκειμένου να διεκδικήσουν καλύτερες συνθήκες για τους ίδιους, μέσα από την πλήρη νομική κατοχύρωση των δικαιωμάτων τους, σε έναν νέο, αναθεωρημένο Καταστατικό Χάρτη. Στην κίνηση αυτή πρωτοστατεί ο γέροντας παπάς Στέφανος, ο οποίος εγκαταβιοί σε κελί της Μονής Χιλανδαρίου και βρίσκει σε σύντομο χρονικό διάστημα υποστηρικτές από τους «εξαρτηματικούς», όπως ονομάζονται συνεκδοχικά, μοναχούς των μονών Βατοπαιδίου και Ιβήρων.

Οι βατοπαιδινοί μοναχοί σπεύδουν να ζητήσουν τη βοήθεια και την υποστήριξη των στρατιωτικών δυνάμεων του ΕΛΑΣ και του ΕΛΑΝ, που διαθέτουν ορμητήρια στις παρυφές της Μοναστικής Πολιτείας. Στη Μονή καταργείται εν μιά νυκτί η προηγούμενη διοίκηση και αναλαμβάνει εξαμελής επιτροπή, κυρίως από νέους σε ηλικία μοναχούς. Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα σύντομα στις μονές Ιβήρων και Φιλοθέου. Η Ιερά Κοινότητα θορυβείται και καλεί την πολιτική ηγεσία του ΕΑΜ στη Χαλκιδική σε διαπραγματεύσεις για το τι μέλλει γενέσθαι, ώστε να εκτονωθεί η κατάσταση. Μάλιστα υποδέχονται στις Καρυές, στα τέλη Αυγούστου, τον επικεφαλής της Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ Νικήτα Αμπελά, υψώνοντας τις σημαίες των Συμμάχων και πανό με τα αρχικά γράμματα της οργάνωσης. Ο Αμπελάς ζητεί την ίδρυση επιτροπών σε όλες τις μονές που θα συνεισφέρουν στον αγώνα των εαμικών οργανώσεων, στην αλλαγή στον τρόπο εκλογής των ηγουμένων και στη συμμετοχή των «εξαρτηματικών» και κελιωτών μοναχών στα όργανα διοίκησης, με ταυτόχρονη απαλλαγή από το ασφυκτικό καθεστώς εξάρτησης και την αναγνώριση δικαιωμάτων αυτοδιοίκησης. Η Ιερά Κοινότητα αρνείται οποιαδήποτε τέτοια κίνηση ως το τέλος του πολέμου και αφού υπάρξουν διαβουλεύσεις με το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Η κωλυσιεργία οδηγεί σε πραγματική εξέγερση των «εξαρτηματικών» μοναχών. Προχωρούν στη σύσταση επιτροπών αγώνα σε όλα τα εξαρτήματα και στις σκήτες, και στις αρχές Οκτωβρίου διαμηνύουν με επιστολή τους στις Καρυές ότι «ημείς αγωνιζόμεθα διά την απελευθέρωσιν και την ιδιοκτησίαν μας,καιρός είναι ο καταλληλότατος». Η πίεση των μοναχών φέρνει αποτελέσματα και συγκαλείται, με τη συμμετοχή εκπροσώπων και του ΕΑΜ, συνδιάσκεψη για τις 22 του μηνός, στη σκήτη του Αγίου Ανδρέα, για να συζητηθεί και η πιθανή αναθεώρηση του Καταστατικού Χάρτη, στο πλαίσιο των διεκδικήσεων των «εξαρτηματικών». Από την πλευρά τους, οι εξεγερμένοι, έπειτα από γενικό προσκλητήριο, συγκεντρώνουν 298 εκπροσώπους τους, στο αντιπροσωπείο της Μονής Βατοπαιδίου.

Οι «εξαρτηματικοί» εν τέλει προτείνουν τα εξής στάδια αναθεώρησης: τη σύσταση επιτροπής αποτελουμένης από μοναστηριακούς και «εξαρτηματικούς» μοναχούς, η οποία θα επεξεργαστεί τις αλλαγές στον Καταστατικό Χάρτη, την έγκριση του Οικουμενικού Πατριαρχείου και την άμεση κήρυξη του υπάρχοντος καθεστώτος «υπό ανοχή». Στο πλευρό τους συντάσσονται στη διάρκεια της συνδιάσκεψης οι αντιπρόσωποι, μοναστηριακοί, των μονών Βατοπαιδίου, Ξηροποτάμου και Ξενοφώντος. Οι αντιπρόσωποι των άλλων μονών μεταθέτουν τη διαδικασία της αναθεώρησης, «με την αποκατάστασιν του πολιτεύματος και της δυνατότητος να μετάσχη και το Οικουμενικόν Πατριαρχείον» , χαρακτηρίζοντας «εις άκρον υπερβολικά τα παράπονα των εξαρτηματικών».

Το μνημόνιο
Το ναυάγιο των διαπραγματεύσεων αποτρέπεται έπειτα από τη συμβιβαστική πρόταση των εαμικών εκπροσώπων να συσταθεί κοινή επιτροπή από μοναστηριακούς και «εξαρτηματικούς» μοναχούς, που θα επεξεργαζόταν άμεσα διάγραμμα συμπλήρωσης και αναθεώρησης του Καταστατικού Χάρτη.

Οι «εξαρτηματικοί» πανηγυρίζουν. Στις Καρυές κατέρχονται σε διαδοχικές πορείες, ενώ σχεδόν έχουν παραλύσει οι οργανωτικές δομές. Με το βλέμμα στην Αθήνα, που οδεύει στα δραματικά γεγονότα του Δεκεμβρίου, η Ιερά Κοινότητα προσπαθεί να κερδίσει χρόνο, αναμένοντας ανατροπή των πολιτικών συσχετισμών. Στα τέλη πάντως του Νοεμβρίου συντάσσεται μνημόνιο προτάσεων, όπου γίνεται λόγος για κατάργηση της ισοβιότητας των προϊσταμένων των μονών, αποτυχία του καθιερωθέντος συστήματος, καθώς «δεν συνεβιβάσθη προς το πνεύμα του μοναχισμού» και σύνταξη νέου Καταστατικού Χάρτη, «εν πνεύματι δικαιοσύνης», ενώ το πλέον κρίσιμο θέμα των σχέσεων μεταξύ των μονών με τα εξαρτήματα, τα κελιά και τις σκήτες παραπέμπεται προς επίλυση στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.