ΤΟ ΒΗΜΑ – PROJECT SYNDICATE
Ο Πούτιν στη Ρωσία, ο Όρμπαν στην Ουγγαρία, ο Ερντογάν στην Τουρκία, ή ο Μπερλουσκόνι στην Ιταλία –από τη δεκαετή διακυβέρνηση του οποίου η χώρα ακόμα ανακάμπτει –είναι όλοι παραλλαγές του ίδιου στρεβλού μοτίβου: ένας εθνικιστής ηγέτης έρχεται στην εξουσία, όταν η οικονομική δυσπραγία έχει πλέον δώσει τη θέση της στη χρόνια στασιμότητα. Ο εκάστοτε εκλεγμένος απολυταρχικός ηγέτης αρχίζει να μειώνει τις πολιτικές ελευθερίες μέσω του αυστηρού ελέγχου των μέσων ενημέρωσης, και ιδίως της τηλεόρασης, και στη συνέχεια υιοθετεί μια ατζέντα αντιπαλότητας είτε έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είτε άλλων υπερεθνικών θεσμικών οργάνων. Αντιτάσσεται στο ελεύθερο εμπόριο, την παγκοσμιοποίηση, τη μετανάστευση και τις άμεσες ξένες επενδύσεις, ενώ ευνοεί τις εγχώριες κρατικές και ιδιωτικές επιχειρήσεις που συνδέονται με όσους βρίσκονται στην εξουσία. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι κυβερνήσεις αυτές υποστηρίζονται από ρατσιστικά κόμματα τα οποία προσδίδουν μια ακόμα πιο βαθιά απολυταρχική και αντιδημοκρατική απόχρωση.
Αναμφισβήτητα, αυτού του είδους οι δυνάμεις δεν βρίσκονται ακόμη στην εξουσία στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Γίνονται, όμως, ολοένα και πιο δημοφιλείς σχεδόν παντού: το Εθνικό Μέτωπο της Λεπέν στη Γαλλία, η Λέγκα του Βορρά του Ματέο Σαλβίνι στην Ιταλία, το Κόμμα Ανεξαρτησίας του Νάιτζελ Φάρατζ στο Ηνωμένο Βασίλειο, όλοι βλέπουν τον ανελεύθερο κρατικό καπιταλισμό της Ρωσίας ως πρότυπο και τον πρόεδρό της Βλαντίμιρ Πούτιν ως έναν ηγέτη άξιο θαυμασμού και μίμησης. Στη Γερμανία, την Ολλανδία, τη Φινλανδία, τη Δανία, την Αυστρία και τη Σουηδία, η δημοτικότητα των λαϊκιστικών, αντιευρωπαϊκών, αντιμεταναστευτικών κομμάτων της δεξιάς, είναι επίσης σε άνοδο.
Τα περισσότερα από αυτά τα κόμματα τείνουν να είναι κοινωνικά συντηρητικά. Όμως οι οικονομικές τους πολιτικές –κατά των αγορών και με το φόβο πως ο φιλελεύθερος καπιταλισμός και η παγκοσμιοποίηση θα φθείρουν την εθνική ταυτότητα και κυριαρχία -έχουν πολλά κοινά στοιχεία με τα λαϊκιστικά κόμματα της αριστεράς, όπως ο ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα (πριν από τη συνθηκολόγησή του με τους πιστωτές), οι Podemos στην Ισπανία και το Κίνημα Πέντε Αστέρων στην Ιταλία.
Η επανεμφάνιση του εθνικιστικού λαϊκισμού δεν προκαλεί έκπληξη: η οικονομική στασιμότητα, η υψηλή ανεργία, η αυξανόμενη ανισότητα και φτώχεια, η έλλειψη ευκαιριών και ο φόβος για τους μετανάστες και τις μειονότητες που «κλέβουν» δουλειές και εισοδήματα, έχουν δώσει σημαντική ώθηση σε αυτού του είδους τις δυνάμεις. Η αντίδραση κατά της παγκοσμιοποίησης –και της πιο ελεύθερης κίνησης των αγαθών, των υπηρεσιών, του κεφαλαίου, του εργατικού δυναμικού και της τεχνολογίας που τη συνοδεύει –που έχει εμφανιστεί σε πολλές χώρες αποτελεί επίσης ευλογία για τους ανελεύθερους δημαγωγούς.
Εάν η οικονομική δυσπραγία γίνει χρόνια, και η απασχόληση και οι μισθοί δεν αυξηθούν σύντομα, τα λαϊκιστικά κόμματα μπορεί να πλησιάσουν περισσότερο την εξουσία σε περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Χειρότερα, η ευρωζώνη μπορεί να βρεθεί ξανά σε κίνδυνο, με μια ελληνική έξοδο να προκαλεί ένα φαινόμενο ντόμινο που θα οδηγήσει τελικά στη διάσπαση της. Ή η έξοδος της Βρετανίας από την ΕΕ μπορεί να πυροδοτήσει την αποσύνθεση της Ευρώπης, με τους επιπλέον κινδύνους που προσθέτει το γεγονός πως κάποιες χώρες (το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ισπανία και το Βέλγιο) κινδυνεύουν να διασπαστούν και οι ίδιες.
Το αυξανόμενο κύμα του αντιφιλελευθερισμού καθιστά την αποφυγή της διάσπασης της ευρωζώνης ή της ΕΕ ακόμη πιο ζωτική. Ωστόσο, για να εξασφαλιστεί αυτό, θα χρειαστούν μακροοικονομικές και διαρθρωτικές οικονομικές πολιτικές που τονώνουν τη συνολική ζήτηση, τη δημιουργία θέσεων εργασίας και την ανάπτυξη, μειώνουν την ανισότητα εισοδήματος και πλούτου, παρέχουν οικονομικές ευκαιρίες στους νέους και ενσωματώνουν αντί να απορρίπτουν τους πρόσφυγες και τους οικονομικούς μετανάστες. Μόνο οι τολμηρές πολιτικές μπορούν να σταματήσουν την πτώση της Ευρώπης προς τη στασιμότητα και τον εθνικιστικό λαϊκισμό. Η δειλία σαν αυτή που είδαμε τα τελευταία πέντε χρόνια μόνο θα αυξήσει τους κινδύνους.
Η αποτυχία να γίνουν τώρα αποφασιστικές κινήσεις θα οδηγήσει σε τελική αποτυχία της ειρηνικής, ενσωματωμένης, παγκοσμιοποιημένης, υπερεθνικής κατάστασης στην οποία βρίσκεται η ΕΕ, και στην άνοδο δυστοπικών, εθνικιστικών καθεστώτων. Το περίγραμμα τέτοιων τόπων έχει περιγραφεί σε λογοτεχνικά έργα, όπως το «1984» του Τζορτζ Όργουελ, ο «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» του Άλντους Χάξλεϋ, και το τελευταίο μυθιστόρημα του Μισέλ Ουελμπέκ, «Υποταγή». Ας ελπίσουμε πως αυτοί οι τόποι θα παραμείνουν αποκλειστικά στα λογοτεχνικά βιβλία.
