Οι ρώσοι συλλέκτες και το μέλλον της αγοράς τέχνης

Το «Τρίπτυχο» του Φράνσις Μπέικον, το «Benefits Supervisor Sleeping» του Λούσιαν Φρόιντ, πίνακες των Γκογκέν, Πικάσο, Ρενουάρ, Λαριόνοφ, Γκοντσαρόβα, Μοντιλιάνι και Καντίνσκι, ολόκληρη η συλλογή του ρώσου τσελίστα Μστισλάβ Ροστροπόβιτς, εννέα αβγά Φαμπερζέ αξίας 100 εκατομμυρίων δολαρίων. Αυτά και αμέτρητα άλλα σημαντικά έργα της παγκόσμιας τέχνης αποτελούν κομμάτια των συλλογών αμύθητης αξίας που ανήκουν σε κροίσους ρώσους ολιγάρχες, οι περιουσίες των οποίων βρίσκονται στο στόχαστρο των χωρών της Δύσης από την ημέρα που ξεκίνησε η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Υπερπολυτελή σκάφη που κατάσχονται σε Γαλλία και Γερμανία, μεγάλες ποδοσφαιρικές ομάδες όπως η αγγλική Τσέλσι του Ρομάν Αμπράμοβιτς και επιχειρήσεις που διατίθενται προς πώληση έναντι τεράστιων χρηματικών ποσών και αμέτρητα περιουσιακά στοιχεία σε πόλεις ξένων χωρών, κυρίως στο Λονδίνο, που επίσης «βγαίνουν στο σφυρί» προκειμένου οι δισεκατομμυριούχοι ιδιοκτήτες τους να διασώσουν ό,τι μπορούν, συνεχώς βλέπουν το φως της δημοσιότητας και µας υπενθυµίζουν την glamorous ζωή που κάνουν οι συγκεκριµένοι άνθρωποι, αλλά και τους τρόπους µε τους οποίους απέκτησαν τις περιουσίες τους και τις δοσοληψίες µε το περιβάλλον Πούτιν.

Ιδιοκτήτες κυρίως εταιρειών εκμετάλλευσης μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων, όπως είναι ο σίδηρος, ο χαλκός, το φυσικό αέριο, βασίστηκαν πολύ στις σχέσεις τους με το Κρεμλίνο για την ανάπτυξη του πλούτου τους – σχέσεις που σήμερα τους «καίνε» υπό την απειλή αυστηρών κυρώσεων από την παγκόσμια κοινότητα. Νεόπλουτοι ως επί το πλείστον, μέσης ηλικίας και άνδρες, οι ρώσοι ολιγάρχες έχουν μεγάλη έφεση προς την πολυτέλεια – ενδεικτικό άλλωστε είναι ότι τα πρώτα 15 μεγαλύτερα σκάφη στον κόσμο ανήκουν αποκλειστικά σε ρώσους μεγιστάνες και σε μέλη των βασιλικών οικογενειών των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων και της Σαουδικής Αραβίας.

Πέρα από τις αμέτρητες πολυτέλειες και υλικές απολαύσεις οι οποίες αποτελούν κομμάτι της καθημερινότητάς τους, οι συγκεκριμένοι άνθρωποι επενδύουν μεγάλα ποσά και στην τέχνη. Στην προσπάθειά τους να αλλάξουν status και να ξεκολλήσουν από πάνω τους τη «ρετσινιά» του νεόπλουτου, αναλαμβάνουν τη χρηματοδότηση μερικών από τα πιο διάσημα μουσεία του πλανήτη ή ιδρύουν δικά τους, επισκέπτονται μεγάλες καλλιτεχνικές διοργανώσεις σε διάφορες χώρες ανά τον πλανήτη και, πάνω από όλα, αγοράζουν ακριβά έργα τέχνης για τη δημιουργία αξιοζήλευτων συλλογών, εφάμιλλων των «old money» οικογενειών. Αυτή τους η δραστηριότητα έχει μάλιστα ανεβάσει κατά πολύ τις τιμές της παγκόσμιας αγοράς της τέχνης.

Υπό τη σκιά του πολέμου στην Ουκρανία αυτό κινδυνεύει να ανατραπεί άρδην, καθώς μια απότομη και ταυτόχρονη διάθεση αυτών των έργων τέχνης προς πώληση – κίνηση που θεωρείται πολύ πιθανή προκειμένου να τα ρευστοποιήσουν και να αποφύγουν τις κυρώσεις – θα σημάνει και μεγάλη υποτίμηση της αξίας τους στο διεθνές χρηματιστήριο της τέχνης. Εν αναμονή των εξελίξεων, ας ρίξουμε μια ματιά στους μεγάλους παίκτες που έχουν στην κατοχή τους αυτές τις πολύτιμες συλλογές και τη δύναμη να αλλάξουν τα δεδομένα στην αγορά της τέχνης σε παγκόσμιο επίπεδο.

Οι «συνήθεις ύποπτοι»

Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς, με προσωπική περιουσία που ανέρχεται στα 12,2 δισεκατομμύρια δολάρια, είναι ο διασημότερος, αν και όχι ο πλουσιότερος, ρώσος ολιγάρχης, χάρη κυρίως στην ποδοσφαιρική Τσέλσι και στην πολύ δημόσια κοσμοπολίτικη ζωή που κάνει. Κατά τη διάρκεια του γάμου του με την Ντάσα Ζούκοβα – νυν σύζυγο του Σταύρου Νιάρχου – ασχολήθηκε πολύ περισσότερο με την τέχνη, καθώς η Ντάσα είναι από τους κορυφαίους συλλέκτες στον κόσμο. Πέρα από το Garage Museum of Contemporary Art που ίδρυσαν το 2008 στη Μόσχα με την ονομασία Garage Center for Contemporary Culture – τώρα υπάρχει παράρτημά του και στην Αγία Πετρούπολη -, το ζευγάρι είχε αποκτήσει μια σημαντική συλλογή κυρίως σύγχρονης και μοντέρνας τέχνης. Τα πιο διάσημα έργα αυτής της συλλογής είναι το «Benefits Supervisor Sleeping» του Λούσιαν Φρόιντ – κόστισε 33,6 εκατομμύρια δολάρια – και το «Τρίπτυχο» του Φράνσις Μπέικον – αξίας 86,3 εκατομμυρίων δολαρίων. Ακολουθούν 40 έργα του Ιλια Καμπάκοφ, η αξία των οποίων κυμαίνεται μεταξύ 30 και 60 εκατομμυρίων δολαρίων.

Ενας πολύ γνωστός σε εµάς ρώσος ολιγάρχης είναι ο Ντµίτρι Ριµπολόβλεφ. Ο ιδιοκτήτης της Monaco FC και του Σκορπιού, του ιδιωτικού νησιού απέναντι από το Νυδρί της Λευκάδας που ανήκε στον Αριστοτέλη Ωνάση, οραµατίζεται να το µετατρέψει σε art island καθώς και σε VIP exclusive resort για τους υπερπλούσιους φίλους του, στα πρότυπα του Νέκερ Αϊλαντ του Ρίτσαρντ Μπράνσον στην Καραϊβική. Στη συλλογή του «βασιλιά των λιπασμάτων» της Ρωσίας περιλαμβάνονται, ανάμεσα σε άλλα, έργα των Γκογκέν, Ροντέν, Μοντιλιάνι, Ματίς, Ρόθκο, Κλιμτ, Moνέ, Βαν Γκογκ και Πικάσο. Εκείνο όμως για το οποίο είναι περισσότερο γνωστός στον κόσμο της τέχνης είναι οι πολυετείς δικαστικές διαμάχες του από τη Σιγκαπούρη μέχρι τη Γενεύη με τον Ιβ Μπουβιέ, τον ελβετό ντίλερ τέχνης, τον οποίο κατηγορεί για απάτη. Σύμφωνα με τον Ριμπολόβλεφ, ο Μπουβιέ τον εξαπάτησε πουλώντας του πολύ πιο ακριβά από ό,τι ήταν η αξία τους 38 κομμάτια τέχνης που αγόρασε για εκείνον, γεγονός που του στοίχισε περίπου 1 δισεκατομμύριο δολάρια. Επιπλέον, αναγκάστηκε να επιστρέψει πίνακες του Πικάσο που του πούλησε ο Μπουβιέ στις γαλλικές αρχές, καθώς θεωρούνταν κλεμμένοι.

Ανάμεσα στα έργα που αγοράστηκαν από τον Ελβετό Μπουβιέ για λογαριασμό του ρώσου μεγιστάνα το πιο διάσημο είναι ο πίνακας «Salvator Mundi – Σωτήρας του Κόσμου» του Λεονάρντο ντα Βίντσι για 127,5 εκατομμύρια δολάρια – λέγεται ότι ο Μπουβιέ τον είχε αγοράσει 80 εκατομμύρια. Ο Ριμπολόβλεφ στη συνέχεια τον πούλησε για 450 εκατομμύρια σε ανώνυμο αγοραστή, ο οποίος εικάζεται ότι είναι ο Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν, πρίγκιπας της Σαουδικής Αραβίας.

Ενας ακόμη διαβόητος ρώσος ολιγάρχης, ο οποίος θεωρείται από τους πιο στενούς συνεργάτες του προέδρου Πούτιν, είναι ο Αλισερ Ουσμάνοφ. Τις τελευταίες ημέρες το όνομά του συζητήθηκε πολύ εξαιτίας της κατάσχεσης από τη Γερμανία της πολυτελούς θαλαμηγού του «Dilbar», του πέμπτου μεγαλύτερου superyacht στον κόσμο, μήκους 156 μέτρων. Ο Ουσμάνοφ δώρισε στο κρατικό παλάτι Κονσταντινόφσκι ολόκληρη τη συλλογή του συμπατριώτη του, τσελίστα Μστισλάβ Ροστροπόβιτς (1927-2007). Τη συλλογή, η οποία αποτελείται από 450 κομμάτια τέχνης – πίνακες, πορσελάνινα αγαλματίδια, βάζα κ.ά. -,
ο ρώσος μεγιστάνας την αγόρασε μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη για πολύ περισσότερα από 40 εκατομμύρια δολάρια, τιμή με την οποία την είχε αξιολογήσει ο οίκος δημοπρασιών Sotheby’s. Ο Ουσμάνοφ έχει επίσης δωρίσει μια μεγάλη συλλογή από σοβιετικά καρτούν σε παιδικό τηλεοπτικό σταθμό της χώρας του.

Η αξία της συλλογής έργων σύγχρονης τέχνης του ιδρυτή της εταιρείας παραγωγής φυσικού αερίου Novatek, Λεονίντ Μίκελσον, υπολογίζεται γύρω στα 200 εκατομμύρια δολάρια και σε αυτή συγκαταλέγονται δημιουργίες όπως μια τσουλήθρα του γερμανού καλλιτέχνη Κάρστεν Χέλερ, τα ψάρια-μπαλόνια του γάλλου εικαστικού Φιλίπ Παρενό, καθώς και έργα του Ιταλού Αλιγκέρο Μποέτι (1940-1994), των Βρετανών Σάρα Μόρις και Γκάρι Χιούμ, του Γερμανού Γκέρχαρντ Ρίχτερ και των Αμερικανίδων Τάουμπα Αουερμπαχ και Σίντι Σέρμαν.

Στη σκιά του πολέμου στην Ουκρανία, o πλουσιότερος άνθρωπος στη Ρωσία, ο Βλαντίμιρ Ποτάνιν, αναγκάστηκε να παραιτηθεί από μέλος της επιτροπής του Μουσείου Γκούγκενχαϊμ στη Νέα Υόρκη, θέση που κατέχει εδώ και χρόνια. Ο φιλότεχνος δισεκατομμυριούχος είναι επίσης επικεφαλής του ΔΣ του εμβληματικού μουσείου Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη, ενώ το 2016 δώρισε 450 ρωσικά και σοβιετικά έργα τέχνης στο Kέντρο Πομπιντού στο Παρίσι.

Κάπως δύσκολη η θέση του γεννημένου στην Ουκρανία Βίκτορ Βέξελμπεργκ, ο οποίος θεωρείται στενότατος σύμμαχος του Βλαντίμιρ Πούτιν και ένας από τους πιο προβεβλημένους ρώσους ολιγάρχες. Ο ιδιοκτήτης του ομίλου Renova Group, στην ιδιοκτησία του οποίου περιλαμβάνονται εταιρείες αλουμινίου, πετρελαίου, τηλεπικοινωνιών, κ.ά., στους κύκλους της τέχνης είναι γνωστός για την εκτεταμένη συλλογή του από τα σπάνια αβγά Φαμπερζέ
– υπάρχουν μόνο 43 στον κόσμο. Ο ίδιος έχει θέσει ως σκοπό του τον επαναπατρισμό ρωσικών έργων τέχνης. Και αυτός εμπλέκεται σε περιπέτεια πλαστών έργων τέχνης όταν το 2005 αγόρασε, έναντι 1,7 εκατ. στερλινών, από τον οίκο Christie’s ένα κομμάτι του καλλιτέχνη Μπόρις Κουστόντιεφ. Το έργο ήταν πλαστό, ο Βέξελμπεργκ έκανε μήνυσε στον Christie’s και του επεστράφη το ποσό που ξόδεψε μαζί με 1 εκατ. στερλίνες ως αποζημίωση.

Ο Αρνό και οι συλλογές Σούκιν και Μορόζοφ

Πριν από λίγες ημέρες ο δισεκατομμυριούχος ιδιοκτήτης του ομίλου πολυτελών προϊόντων LVMH (Moët Hennessy Louis Vuitton) Μπερνάρ Αρνό απέσυρε προσωρινά όλες τις εμπορικές δραστηριότητές του από τη Ρωσία. Μια κίνηση που σίγουρα θα δημιουργήσει πονοκέφαλο στον γάλλο μεγιστάνα, καθώς η ρωσική αγορά είναι από τις πιο κερδοφόρες της luxury βιομηχανίας ανά τον κόσμο.

Ο επιτυχημένος επιχειρηματίας – μεγάλος συλλέκτης τέχνης και ο ίδιος, με το δικό του μουσείο στο Παρίσι, το Fondation Louis Vuitton – έχει βρεθεί σε δύσκολη θέση και με άλλον τρόπο. Ο ρώσος πρόεδρος είναι από τους ανθρώπους που τον στήριξαν πολύ στην εδραίωση του Ιδρύματός του, καθώς του δάνεισε για την έκθεση «Icons of Modern Art: The Shchukin Collection» 130 πολύτιμα κομμάτια τέχνης από τη συλλογή Σούκιν, ανάμεσά τους δημιουργίες των Μονέ, Ματίς, Πικάσο, Γκογκέν, Σεζάν κ.ά. Ο ίδιος ο Αρνό είχε επισκεφθεί τότε – το 2016 – τη Ρωσία για να ευχαριστήσει προσωπικά τον Βλαντίμιρ Πούτιν, αλλά και για να του ζητήσει ακόμη μία χάρη: να του δανείσει τη συλλογή των αδελφών Ιβάν και Μικαΐλ Μορόζοφ.

Μια επιλογή από σημαντικά έργα των αρχών του 20ού αιώνα, η συλλογή Μορόζοφ εξακολουθεί να εκτίθεται στο Fondation Louis Vuitton. Η έκθεση οργανώθηκε σε συνεργασία με τα ρωσικά μουσεία Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη, το Κρατικό Μουσείο Καλών Τεχνών Πούσκιν και την Κρατική Πινακοθήκη Τρετιάκοφ στη Μόσχα. Πρόκειται για την πρώτη φορά που η συγκεκριμένη συλλογή περνάει τα σύνορα της Ρωσίας για να εκτεθεί σε μια ξένη χώρα, γεγονός που δείχνει την εκτίμηση που τρέφει ο Πούτιν στο πρόσωπο του Αρνό.

Η συνεργασία των δύο ανδρών φαίνεται πολύ καλή, αφού και ο γάλλος κροίσος στηρίζει συχνά, ως χορηγός, πολλά ρωσικά πολιτιστικά ιδρύματα. Πολλοί είναι εκείνοι που αναρωτιούνται για το τι θα συμβεί στη συλλογή εν μέσω αυστηρών κυρώσεων απέναντι στη Ρωσία, αλλά τίποτα δεν έχει ανακοινωθεί ακόμη, εκτός από τις διαβεβαιώσεις του Αρνό ότι θα σεβαστεί τη συμφωνία του, εξασφαλίζοντας την ασφαλή επιστροφή των έργων στα μουσεία όπου αυτά ανήκουν. Το μοναδικό που γνωρίζουμε είναι ότι η έκθεση έχει παραταθεί μέχρι τις 3 Απριλίου. Ας ελπίσουμε ότι ο πόλεμος θα έχει τελειώσει πολύ νωρίτερα από τότε.