Η ευρωπαϊκή ενοποίηση είναι ένα παράδοξο. Το έχουν επισημάνει στοχαστές όπως ο Γιούργκεν Χάμπερμας και ο Ετιέν Μπαλιμπάρ: θεμελιώθηκε στη μοιρασμένη εθνική κυριαρχία των κρατών-μελών, χωρίς όμως να δημιουργήσει έναν «τόπο του Πολιτικού» όπου οι πολίτες της Ευρώπης θα αναγνωρίζονται ως μέλη της ίδιας πολιτικής κοινότητας.
Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, η ΕΟΚ είχε περιορισμένη επιρροή στη ζωή μας, βασιζόταν σε αυτό που ονομάστηκε «επιτρεπτική συναίνεση» (permissive consensus). Μετά το Μάαστριχτ γίνεται πιο παρεμβατική, αναπτύσσει κοινές πολιτικές, και το 2008 περνάει σε μια νέα φάση κρίσης και ταυτόχρονα ολοκλήρωσης, παρεμβαίνοντας στον πυρήνα της δημοσιονομικής κυριαρχίας των κρατών-μελών. Η πολιτική διάστασή της γίνεται εμφανής, πρόσωπα όπως ο Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ μπαίνουν στο σαλόνι μας, η ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα πολιτικοποιείται και εξάπτει τα πάθη.
Σήμερα η ΕΕ βρίσκεται σε υπαρξιακό σταυροδρόμι: η δημοκρατία αμφισβητείται από ανελεύθερα καθεστώτα εντός της, το κοινωνικό κεκτημένο απειλείται καθώς εντείνονται οι ανισότητες, η γεωπολιτική ισχύς συμπιέζεται στις συμπληγάδες ΗΠΑ – Κίνας. Είναι άραγε σημάδια παρακμής ή συνεχίζει να ισχύει ότι «η Ευρώπη προχωρά μέσα από τις κρίσεις της»; Και πώς βλέπουμε τα πράγματα εμείς στην Ελλάδα, με τη διαχρονική μας αμφιθυμία ως προς το ευρωπαϊκό μας ανήκειν;
Υπάρχουν δύο βασικές πτυχές της αντίληψής μας για την Ευρώπη: πώς την αξιολογούμε και προς τα πού θα θέλαμε να πάει. Στο πρώτο, είμαστε μάλλον απαισιόδοξοι παρά αισιόδοξοι: 41% έχει θετική γνώμη για την ΕΕ αλλά 53% αρνητική – με τις αρνητικές αξιολογήσεις να επικρατούν το τελευταίο διάστημα. Μάλιστα, σε όσους νιώθουν outsiders και «εκτός των τειχών» η αρνητική αξιολόγηση είναι ακόμη εντονότερη (64%), ένδειξη ότι δεν αισθάνονται την Ευρώπη ως ένα πλαίσιο προστασίας. Ωστόσο, η απαισιοδοξία δεν μεταφράζεται αναγκαστικά σε επιθυμία για «λιγότερη Ευρώπη». Σχεδόν 2 στους 3 επιθυμούν περισσότερη ενοποίηση και ενίσχυση της ΕΕ (62%). Οπως και στο αρχικό ερώτημα, η επιλογή επιστροφής στην εθνική κυριαρχία είναι ισχυρότερη στους outsiders, ενώ με την «περισσότερη Ευρώπη» τάσσονται πιο ένθερμα οι insiders και οι μεσαίες-ανώτερες κοινωνικές τάξεις, καθώς και όσοι αυτοτοποθετούνται στις ενδιάμεσες θέσεις του πολιτικού φάσματος (κεντροαριστεροί – κεντρώοι – κεντροδεξιοί).
Εύλογα, όσοι βλέπουν θετικά την ΕΕ τάσσονται περισσότερο υπέρ της εμβάθυνσης. Παρουσιάζει, ωστόσο, ενδιαφέρον το στοιχείο ότι ανάμεσα σε όσους εκφράζουν αρνητική γνώμη για την ΕΕ ως έχει σήμερα, οι αντιλήψεις για το πού πρέπει να πάει είναι μοιρασμένες: 48% πιστεύουν ότι χρειάζεται περισσότερη ενοποίηση και 47% λιγότερη. Οι αντιλήψεις των ανθρώπων μοιάζει, λοιπόν, να είναι πιο σύνθετες από την απλουστευτική αντιδιαστολή «ευρωσκεπτικιστές vs ευρώφιλοι». Μπορεί κανείς να είναι δυσαρεστημένος με την πορεία της ΕΕ αλλά να θέλει «περισσότερη Ευρώπη», να την απορρίπτει και να επιθυμεί επιστροφή στο εθνικό πλαίσιο, να επιθυμεί μεν την Ευρώπη αλλά μια «Ευρώπη των εθνών» κ.ο.κ.
Ας δούμε όμως ορισμένα ερωτήματα που επιχειρούν να διερευνήσουν τέσσερις διαφορετικές διαστάσεις της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης: τη διάσταση της ευημερίας, της γεωπολιτικής ισχύος, την ωφελιμιστική και τη δημοκρατική διάσταση.
Στη διάσταση της ευημερίας, μια οριακή πλειοψηφία θεωρεί ότι η Ευρώπη πράγματι παραμένει η περιοχή του πλανήτη με «το υψηλότερο επίπεδο ποιότητας ζωής» (50% έναντι 46% που διαφωνεί). Σαφώς θετική πάντως είναι η αξιολόγηση της ωφελιμιστικής διάστασης: οι 2 στους 3 (67%) πιστεύουν ότι οι χώρες-μέλη της ΕΕ «έχουν περισσότερα να κερδίσουν παρά να χάσουν από τη συμμετοχή τους σε αυτήν».
Και τις δύο αυτές απόψεις ενστερνίζονται περισσότερο όσοι θέλουν «περισσότερη Ευρώπη» και αποτιμούν θετικά την ΕΕ, αυτοτοποθετούνται στις μεσαίες θέσεις του πολιτικού φάσματος (Κεντροαριστερά – Κεντροδεξιά), βρίσκονται στις μεσαίες και ανώτερες ταξικές θέσεις και αισθάνονται «εντός των τειχών» (στους «εκτός» μάλιστα η συμφωνία με τη διάσταση της ευημερίας μειοψηφεί).
Οι άλλες δύο διαστάσεις όμως αποτυπώνουν τη σκοτεινή όψη της εικόνας. Στη διάσταση της δημοκρατίας επιβεβαιώνεται το διαβόητο δημοκρατικό έλλειμμα της ΕΕ: το 56% θεωρεί ότι είναι ένας οργανισμός «γραφειοκρατικός και μη δημοκρατικός». Είναι χαρακτηριστικό ότι η άποψη αυτή επικρατεί, έστω και οριακά, ακόμη και ανάμεσα σε εκείνους που τάσσονται υπέρ της μεγαλύτερης ενοποίησης της ΕΕ (50% – 48%) – ένδειξη ότι μπορεί κανείς να είναι αυστηρός με την Ευρώπη ενώ ταυτόχρονα επιθυμεί την εμβάθυνσή της.
Αυτή η εικόνα της ΕΕ ως ένα απόμακρο «μαύρο κουτί» είναι ισχυρότερη σε όσους τοποθετούνται στις απώτατες θέσεις του πολιτικού φάσματος (αριστεροί και δεξιοί), στις χαμηλότερες κοινωνικές θέσεις, και ξανά στους outsiders.
Περισσότερο ζοφερό είναι όμως το εύρημα που αφορά τη διάσταση της γεωπολιτικής. Μια συντριπτική πλειοψηφία θεωρεί πως η επιρροή της Ευρώπης στον κόσμο περιορίζεται (83%). Εδώ δεν υπάρχουν ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις: με αυτή την άποψη συντάσσονται σχεδόν εξίσου εκείνοι που επιθυμούν περισσότερη και εκείνοι που επιθυμούν λιγότερη Ευρώπη, οι αριστεροί και οι δεξιοί, οι εργάτες και η ανώτερη τάξη, οι εντός και οι εκτός των τειχών. Η Ευρώπη, που άλλοτε αποτελούσε παγκόσμιο πόλο αναφοράς, σήμερα χάνει τη λάμψη της.
Από τι κινδυνεύει όμως; Οι απειλές είναι ενδογενείς και εξωγενείς, ωστόσο οι πρώτες βαραίνουν περισσότερο. Πρώτες σε βαρύτητα οι κοινωνικές ανισότητες, που απειλούν το κοινωνικό κεκτημένο (51%), και ακολουθεί η άκρα Δεξιά ως απειλή για το δημοκρατικό κεκτημένο (32%).
Η πίεση όμως είναι διττή, καθώς αισθανόμαστε επίσης ότι η Ευρώπη «μικραίνει» απειλούμενη από μεγάλους γεωπολιτικούς παίκτες. Ο ένας είναι η Ρωσία (29%), σε προφανή συνάρτηση με την επιθετικότητα που εκδηλώνει επί ευρωπαϊκού εδάφους. Ο δεύτερος είναι απρόσμενος: οι ΗΠΑ (25%), που μοιάζει να κόβουν τους δεσμούς με την Ευρώπη – την ώρα που η Κίνα ή οι big-tech εταιρείες μοιάζουν προσώρας μακρινή απειλή.
Η Ευρώπη δεν μας ενθουσιάζει, ωστόσο θέλουμε περισσότερη. Η κοινωνική-δημοκρατική διάστασή της παραμένει πολύτιμη, αν και πιστεύουμε ότι κινδυνεύει, εν μέρει από δική μας αβελτηρία. Το ερώτημα εάν η Ευρώπη θα «βαθύνει» μέσα από την κρίση της παραμένει ανοιχτό. Θα εξαρτηθεί, ασφαλώς, και από τις επιλογές που θα γίνουν σε αυτόν τον – προς το παρόν ανεύρετο – κοινό «τόπο του Πολιτικού».
Ο κύριος Γιάννης Μπαλαμπανίδης είναι πολιτικός αναλυτής, επικεφαλής πολιτικής και κοινωνικής έρευνας Metron Analysis.
