«Αν χρειάζεται να κάνεις κάτι γρήγορα ή αν θέλεις να αποφύγεις κάποιο πρόστιμο, δεν είναι κακό να λαδώσεις κάποιον δημόσιο υπάλληλο».
«Δεν είναι κακό να πετάς τα σκουπίδια σου κάτω αντί να τα κρατάς εάν δεν υπάρχει κοντά κάδος απορριμμάτων».
«Η δουλειά δεν είναι καθήκον προς την κοινωνία. Δεν είναι κακό να βασίζεσαι στο σύστημα πρόνοιας και να παίρνεις τα επιδόματα εάν δεν εργάζεσαι».
Θα συμφωνούσαν ή θα διαφωνούσαν οι Ελληνες με αυτές τις δηλώσεις και πόσο έντονα; Δηλώσεις τέτοιου είδους φανερώνουν το πώς αντιλαμβάνονται οι Ελληνες την έννοια του καλού πολίτη. Αυτή η αντίληψη είναι σημαντική καθώς οι κοινωνίες βασίζονται σε κοινά αποδεκτούς κανόνες που ορίζουν ποιο είναι το πρότυπο του καλού πολίτη. Το πώς αντιλαμβανόμασε τα ατομικά μας δικαιώματα αλλά και τις υποχρεώσεις μας προς τους άλλους αντικατοπτρίζει τη συλλογική μας ταυτότητα.
Ο όρος «πολιτικές νόρμες» αναφέρεται σε ένα σύνολο κοινά αποδεκτών κοινωνικών προσδοκιών σχετικά με τους κανόνες καλής συμπεριφοράς στη δημόσια ζωή. Οι πολιτικές νόρμες καθορίζουν την καθημερινή ζωή των πολιτών και τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν με τους άλλους. Οι νόρμες αυτές ονομάζονται επιτακτικές όταν η παραβίασή τους αναμένεται να προκαλέσει ευρεία κοινωνική αποδοκιμασία. Υπάρχουν επιτακτικές πολιτικές νόρμες στην Ελλάδα και ποιες είναι;
Σε μια νέα μελέτη που διεξαγάγαμε στο εργαστήριο Identity & Conflict Lab του Πανεπιστημίου Yale, μετρήσαμε τη σημαντικότητα των επιτακτικών πολιτικών νορμών στην Ελλάδα.
Ορίζουμε τον ιδανικό πολίτη ως κάποιον που ακολουθεί τρεις κατηγορίες συμπεριφορών: τη συνεισφορά στο δημόσιο αγαθό, την υπακοή στους κανόνες, τους νόμους και τα έθιμα και την αποδοχή των άλλων ή του δικαιώματός τους να έχουν και να εκφράζουν διαφορετικές απόψεις. Η μελέτη μας αναδεικνύει ποιες από αυτές τις συμπεριφορες είναι σημαντικότερο να ακολουθεί κάποιος για να θεωρηθεί καλός πολίτης σε διαφορετικές χώρες.
Φυσικά, υπάρχουν πολλά συγκεκριμένα παραδείγματα για την καθεμία από τις τρεις κατηγορίες συμπεριφορών (συνεισφορά, υπακοή και αποδοχή). Επικεντρωθήκαμε σε παραδείγματα που οι ειδικοί θεωρούν σημαντικά στις δημοκρατικές κοινωνίες.
Αν ρωτούσαμε «Ποιοι κανόνες έχουν μεγαλύτερη σημασία στην ελληνική κοινωνία;», ο καθένας από εμάς θα είχε μια απάντηση, βασισμένη στις καθημερινές του εμπειρίες και στις συζητήσεις του με άλλους. Βασιζόμενοι σε αυτό, κατασκευάσαμε μια νέα ερευνητική τεχνική που μας επιτρέπει να ποσοτικοποιήσουμε τη σχετική σημαντικότητα ενός πλήθους πολιτικών νορμών με συστηματικό τρόπο.
Συντάξαμε 21 διαφορετικές δηλώσεις που καταδεικνύουν παραβιάσεις πολιτικών νορμών. Τις επιλέξαμε με βάση τη γνώμη ειδικών και ζητήσαμε από τυχαία δείγματα Ελλήνων να εκφράσουν τις απόψεις τους για αυτές τις δηλώσεις σε δύο μελέτες που διεξήχθησαν τον Οκτώβριο – Νοέμβριο του 2023 και 2024.
Επικοινωνήσαμε με τους ερωτηθέντες διαδικτυακά μέ τη συνεργασία των εταιρειών δημοσκόπησης MRB και BILENDI. Συνολικά, οι μελέτες περιλάμβαναν περίπου 2.500 ενηλίκους, οι οποίοι αποτελούσαν κατά προσέγγιση αντιπροσωπευτικό δείγμα του πληθυσμού ως προς την ηλικία, το φύλο και τη γεωγραφική περιοχή.
Συγκεκριμένα, ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες να φανταστούν ότι βρίσκονται σε έναν δημόσιο χώρο, όπου μπορούν να ακούσουν κάποιον να μιλάει στο τηλέφωνο ή σε κάποιον άλλον. Αυτό το άτομο κάνει μια δήλωση σχετικά με το πώς πιστεύει ότι πρέπει να συμπεριφερόμαστε ως πολίτες. Ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες να διαβάσουν κάθε δήλωση και να μας πουν εάν πιστεύουν ότι ο μέσος Ελληνας θα την ενέκρινε ή θα την επέκρινε, καθώς και πόσο έντονα. Στη συνέχεια, τους ρωτήσαμε εάν οι ίδιοι θα την ενέκριναν ή θα την επέκριναν.
Χωρίς να μπούμε σε τεχνικές λεπτομέρειες, αυτή η μέθοδος μας επιτρέπει να εντοπίσουμε τις σημαντικότερες επιτακτικές νόρμες – δηλαδή το σύνολο των συμπεριφορών που είναι σημαντικές για την πλειοψηφία των ανθρώπων, ώστε η παραβίασή τους να συνοδεύεται από κοινωνική αποδοκιμασία. Τα δεδομένα που συλλέξαμε μας επιτρέπουν επίσης να προσδιορίσουμε πόσο καλά «ταιριάζει» το κάθε άτομο στην κοινωνία – καταγράφοντας την απόσταση μεταξύ των ατομικών πεποιθήσεων των ερωτηθέντων και των πεποιθήσεων των συμπολιτών του. Οπως θα δείξουμε παρακάτω, η απόσταση αυτή είναι τεράστια.
Παραδείγματα πολιτικών νορμών
Ακολουθούν 5 από τα 21 παραδείγματα της μελέτης μας. Κάθε δήλωση υποδηλώνει την παραβίαση ενός κανόνα, η οποία γίνεται από ένα υποθετικό άτομο:
«Δεν πιστεύω ότι θα πρέπει να δηλώνω όλο μου το εισόδημα στην Εφορία. Δεν πειράζει να κρύψω κάτι για να πληρώσω λιγότερους φόρους».
«Γιατί θα πρέπει να δώσω τον χρόνο μου και τα χρήματά μου για να βοηθήσω τους άλλους; Να βοηθήσει η κυβέρνηση αυτούς που έχουν ανάγκη».
«Δεν θεωρώ ότι πρέπει να μας απασχολεί η διαφορετικότητα στον χώρο εργασίας».
«Ο δήμαρχος τοποθέτησε μεταλλικές ράβδους ώστε τα αυτοκίνητα να μην μπορούν να παρκάρουν στο πεζοδρόμιο για να μην μπλοκάρουν την πρόσβαση ατόμων με αναπηρικά αμαξίδια. Εντάξει, τα ανάπηρα άτομα έχουν δικαίωμα να χρησιμοποιούν το πεζοδρόμιο, αλλά έχουμε και εμείς δικαίωμα να παρκάρουμε και είμαστε περισσότεροι από αυτούς».
«Το σχολείο του παιδιού μου προσκάλεσε τους μαθητές να έρθουν σε ένα πάρκο της γειτονιάς το Σάββατο για να μαζέψουν σκουπίδια για την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος. Δεν στέλνω το παιδί μου να καθαρίσει τα σκουπίδια των άλλων. Ας τα μαζέψουν τα παιδιά των άλλων».
Με τα 3 επιπλέον παραδείγματα δηλώσεων που δείξαμε στην εισαγωγή, έχουμε 8 δηλώσεις από το φάσμα των πολιτικών συμπεριφορών (συνεισφορά, υπακοή και αποδοχή). Θα συμφωνούσαν ή θα διαφωνούσαν οι Ελληνες με αυτές τις δηλώσεις και πόσο έντονα;
Τι πιστεύουμε ότι πιστεύουν οι άλλοι;
Η έρευνά μας αναδεικύει ότι δεν υπάρχουν επιτακτικές πολιτικές νόρμες στην Ελλάδα. Στο Γράφημα 1 παρουσιάζουμε τον μέσο όρο των απαντήσεων στο δείγμα. Το 10 σημαίνει ότι ο μέσος Ελληνας θα διαφωνούσε έντονα με τη δήλωση, ενώ το 0 σημαίνει ότι θα συμφωνούσε πλήρως. Αντίστοιχα, το 5 σημαίνει ότι ούτε θα συμφωνούσε ούτε θα διαφωνούσε, δηλαδή η δήλωση θα του ήταν αδιάφορη.
Αυτό που γίνεται αμέσως αντιληπτό είναι ότι η σημαντικότητα των πολιτικών νορμών στην Ελλάδα είναι χαμηλή. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, οι απαντήσεις κυμαίνονται γύρω από το μέσο της κλίμακας, υποδηλώνοντας ότι ο «μέσος Ελληνας» θα ήταν αδιάφορος απέναντι στις παραβιάσεις των κανόνων.
Πράγματι, σε 4 παραδείγματα που αφορούν την αποδοχή της φοροδιαφυγής και της δωροδοκίας, την αποφυγή εθελοντισμού και την αντίθεση στη διαφορετικότητα στον χώρο εργασίας, η ισχύουσα νόρμα είναι η ανοχή σε αυτές τις συμπεριφορές. Σε χώρες όπως η Γερμανία και η Δανία η ένταση διαφωνίας με αυτές τις συμπεριφορές κυμαίνεται στο 8-9 (στην ίδια κλίμακα από 0-10).
Εντοπίζουμε κάποια αποδοκιμασία για τη ρύπανση και το παρκάρισμα στο πεζοδρόμιο ή στο να διδάσκουμε στα παιδιά να μη βοηθούν, αλλά τα νούμερα είναι χαμηλά (πολύ πιο κοντά στην αδιαφορία παρά στην έντονη αποδοκιμασία). Βλέπουμε λοιπόν ένα συστηματικό μοτίβο στα δεδομένα μας που χαρακτηρίζεται από τη χαμηλή σημασία των πολιτικών κανόνων στην Ελλάδα, γεγονός που αντικατοπτρίζει την άποψη ότι οι παραβιάσεις κανόνων δεν θα τιμωρηθούν.
Ο εαυτός μας και οι άλλοι
Στη συνέχεια, εξετάσαμε πώς συγκρίνονται οι κανονιστικές πεποιθήσεις των ερωτηθέντων με τις αντιλήψεις τους για το πόσο ακολουθούν τους πολιτικούς κανόνες οι συμπολίτες τους.
Στο Γράφημα 2 παρουσιάζουμε το ποσοστό των ερωτηθέντων που θα διαφωνούσαν έντονα με κάθε δήλωση. Αντιπαραβάλλουμε το ποσοστό έντονης διαφωνίας των ερωτηθέντων (κόκκινες στήλες) με το ποσοστό των άλλων Ελλήνων που θα διαφωνούσαν εξίσου έντονα με την ίδια παραβίαση (μπλε στήλη).
Βλέποντας τις κόκκινες στήλες, παρατηρούμε αμέσως ότι υπάρχει μεγάλο εύρος στον βαθμό συμμόρφωσης των ερωτηθέντων και των συμπολιτών τους με αυτούς τους κανόνες. Σε γενικές γραμμές, μόνο μια μικρή μειοψηφία θα διαφωνούσε έντονα με τη δωροδοκία και τη φοροδιαφυγή, ενώ οι περισσότεροι δεν θα υποστήριζαν τον εθελοντισμό ή την προώθηση της διαφορετικότητας. Ενα μεγαλύτερο ποσοστό θα αποδοκίμαζε συμπεριφορές όπως η ρύπανση ή το παρκάρισμα στο πεζοδρόμιο.
Ωστόσο, το πιο εντυπωσιακό μοτίβο είναι ότι σε όλες τις περιπτώσεις υπάρχει τεράστιο χάσμα μεταξύ του εαυτού μας και των άλλων – μεταξύ των ατομικών πεποιθήσεων για την τήρηση των κανόνων και των πεποιθήσεων για την τήρηση των κανόνων από τους άλλους Ελληνες. Συγκρίνοντας τις κόκκινες και τις μπλε στήλες, φαίνεται ότι στις περισσότερες περιπτώσεις το ποσοστό διαφωνίας των ίδιων των ερωτηθέντων είναι διπλάσιο ή και τριπλάσιο από το ποσοστό των συμπολιτών τους που πιστεύουν ότι θα αποδοκίμαζε τις παραβιάσεις των πολιτικών κανόνων.
Φαίνεται λοιπόν πως πιστεύουμε ότι είμαστε (πολύ) καλύτεροι από τους άλλους. Αλλά και οι άλλοι σκέφτονται ακριβώς το ίδιο.
Η Ελλάδα ως προ-νεωτερική κοινωνία
Αν οι Ελληνες δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τις πολιτικές νόρμες, πώς αντιλαμβάνονται την ελληνική ταυτότητα;
Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, εξετάσαμε ερωτήσεις ανοιχτού τύπου που καλούσαν τους συμμετέχοντες να αναφέρουν τους κανόνες και τις αξίες που θεωρούν θεμελιώδεις για την εθνική ταυτότητα σε μια πανελλαδική έρευνα που πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 2022. Συγκεκριμένα, ζητήσαμε από 2.108 άτομα να αναφέρουν τρεις νόρμες (ιδέες ή αξίες) που ορίζουν τους Ελληνες ως λαό.
Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να σκεφτούν την εθνική ταυτότητα ως «το σύνολο των αξιών και των κοινωνικών κανόνων που όλοι κατανοούν και μοιράζονται» και τους ζητήσαμε να μας πουν «δύο ή τρεις» ιδέες ή αξίες που μας καθορίζουν ως Ελληνες (εκτός από το φιλότιμο, το οποίο υποπτευθήκαμε ότι θα ήταν το πιο συχνό παράδειγμα…). Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται διαγραμματικά στο Γράφημα 3, το οποίο απεικονίζει τις πιο συχνές απαντήσεις.
Η μεγαλύτερη γραμματοσειρά υποδεικνύει υψηλότερη συχνότητα και μεγαλύτερη σημαντικότητα.Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι υπάρχει ευρεία συμφωνία ότι η φιλοξενία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του ποιοι είμαστε ως λαός, ενώ παρατηρούμε και την (σχεδόν) πλήρη απουσία οποιωνδήποτε πολιτικών κανόνων σε αυτή τη λίστα, πέρα από κάποιες σχετικά σπάνιες αναφορές στη δημοκρατία, την εργατικότητα και τον πατριωτισμό.
Συχνότερες είναι οι αναφορές στην οικογένεια, την πατρίδα και τη θρησκεία, καθώς και προ-νεωτερικών αξιών που αφορούν τη συμπεριφορά προς τους άλλους, όπως η ευγένεια, η φιλία, η ειλικρίνεια, η εμπιστοσύνη, η τιμή, ο σεβασμός και η ενσυναίσθηση.
Θεωρούμε ότι οι αξίες αυτές αντικατοπτρίζουν τις στάσεις των ατόμων απέναντι στις διαπροσωπικές σχέσεις στο πλαίσιο ενός φιλικού κύκλου παρά τις σχέσεις μεταξύ συμπολιτών.
Αν και τα δεδομένα αυτά δεν επαρκούν για να προσφέρουν μια ολοκληρωμένη εικόνα της ελληνικής κοινωνίας, βοηθούν να καταδειχθεί το ότι το να είναι κάποιος καλός πολίτης αποτελεί έναν επιθυμητό στόχο για τους περισσότερους Ελληνες.
Αλλά η πραγματικότητα είναι ότι η σημαντικότητα των κοινωνικών κανόνων που συνθέτουν το πρότυπο του καλού πολίτη είναι γενικά χαμηλή. Και υπάρχει έλλειψη κοινωνικής συμφωνίας σχετικά με το τι συνιστά το πρότυπο του καλού πολίτη.
Τα αποτελέσματα της έρευνας είναι σημαντικά γιατί οι συνέπειες του να ζει κανείς σε μια κοινωνία που δεν συμμερίζεται τις ηθικές και κανονιστικές του πεποιθήσεις μπορεί να είναι επιζήμιες για την εύρυθμη λειτουργία του κράτους και θα μπορούσαν να αποδυναμώσουν τους δημοκρατικούς μας δεσμούς, καθώς είναι λιγότερο πιθανό να κάνουμε θυσίες για το κοινό καλό αν πιστεύουμε ότι οι υπόλοιποι θα αδιαφορήσουν για αυτές τις θυσίες και αν δεν υπάρχει μια κοινή ιεραρχία κοινωνικών αρχών που να μοιραζόμαστε ως λαός.
Η αποδυνάμωση του κράτους είναι αναπόφευκτη συνέπεια αυτής της αδιαφορίας για τους κοινωνικούς κανόνες – αλλά είναι πιθανότατα και η αιτία.
Ο κ. Νικόλας Σαμπάνης είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στην έδρα Kalsi Family και διευθυντής του Εργαστηρίου Identity and Conflict Lab, Πανεπιστήμιο Yale.
Η κυρία Ελένη Κυρκοπούλου είναι ερευνητική συνεργάτρια του Εργαστηρίου Identity and Conflict Lab, Πανεπιστήμιο Yale, ερευνητική συνεργάτρια του Ελληνικού Παρατηρητηρίου, London School of Economics, και μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πειραιώς.
