Η εθνική τραγωδία στο δυστύχημα των Τεμπών και η άδικη απώλεια των 57 ψυχών είναι αυτονόητο ότι επισκιάζουν κάθε άλλη συζήτηση για την πολιτική ή οποιαδήποτε άλλη επικαιρότητα. Παρ’ όλα αυτά, η χρονική τοποθέτηση του γεγονότος λίγο πριν από τις εθνικές εκλογές είναι λογικό να εγείρει το άχαρο ερώτημα του πιθανού εκλογικού αντίκτυπου, με σχετικά πρόσφατο μάλιστα το παράδειγμα της ανάλογης τραγωδίας της πυρκαγιάς στο Μάτι.

Η μελέτη για την επίδραση των ξαφνικών καταστροφικών γεγονότων (εκείνων που προκαλούν μαζικές υλικές ζημιές ή απώλειες ανθρώπινων ζωών) στην εκλογική συμπεριφορά, παρά τη σημαντική ανάπτυξη που παρουσιάζει τα τελευταία χρόνια, εξακολουθεί να αποτελεί ένα από τα πιο αχαρτογράφητα πεδία της εκλογικής κοινωνιολογίας.

Τέτοιες συνθήκες έκτακτης ανάγκης, όταν συνδέονται με φυσικά φαινόμενα, συχνά προσομοιάζουν με απειλές που προκαλούνται από κάποιον εξωτερικό εχθρό (όπως π.χ. οι πολεμικές συρράξεις) και είθισται καταρχήν να ενεργοποιούν το συσπειρωτικό φαινόμενο της «συγκέντρωσης γύρω από τη σημαία» («rally ’round the flag»).

Κύριο χαρακτηριστικό είναι η ενίσχυση της δημοφιλίας των πολιτικών ηγεσιών, με τη διάρκειά της όμως να εξαρτάται αφενός από την παράταση του αισθήματος της απειλής και αφετέρου από την αποτελεσματικότητα της διαχείρισής της. Πιο σύνθετα βεβαίως είναι τα πράγματα όταν οι καταστροφές δεν είναι αποτέλεσμα φυσικών φαινομένων, αλλά συγκεκριμένης υπαιτιότητας. Το εκλογικό αποτύπωμα τέτοιων γεγονότων εξαρτάται βέβαια και από τη χρονική εγγύτητα των εκλογικών αναμετρήσεων με αυτά.

Η περίπτωση της πανδημίας

Η περίπτωση της COVID-19 στις περισσότερες χώρες, τουλάχιστον της Ευρώπης, εμπίπτει ακριβώς στο πρώτο παράδειγμα, ενώ επαληθεύθηκε και στην Ελλάδα, όπου αρχικά το έγκαιρο lockdown και στη συνέχεια η συγκράτηση των βασικών οικονομικών δεικτών, παρά τις επαναλαμβανόμενες επαναφορές των περιοριστικών μέτρων, παρέτεινε σημαντικά τη συνήθη «περίοδο χάριτος» για τη νεοεκλεγείσα κυβέρνηση της ΝΔ. Εξασφαλίζοντάς της ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά αποδοχής, παρά τις επιμέρους αστοχίες, μέχρι τουλάχιστον και το δεύτερο εξάμηνο του 2021, όταν αφενός οι πυρκαγιές εκείνης της χρονιάς και αφετέρου η κακοκαιρία «Ελπίδα» τον Ιανουάριο του 2022 αποτέλεσαν δύο βασικά και διαδοχικά πλήγματα στην εικόνα του «επιτελικού κράτους», με τα δημοσκοπικά ποσοστά της ΝΔ να επανέρχονται περίπου στα επίπεδα της προεκλογικής περιόδου του 2019.

Γενικότερα πάντως, η επιτυχής διαχείριση των κρίσεων και των καταστροφών μπορούν να έχουν και θετικό αντίκτυπο για την κυβέρνηση. Στην Ελλάδα π.χ. η άμεση κινητοποίηση του κρατικού μηχανισμού στον σεισμό της 7ης Σεπτεμβρίου 1999 (143 νεκροί) αποτέλεσε το έναυσμα για τη δημοσκοπική ανάκαμψη του ΠαΣοΚ και την κάλυψη διαφοράς του από τη ΝΔ (από την οποία είχε εν τω μεταξύ χάσει στις Ευρωεκλογές του προηγούμενου Ιουνίου), ώστε τελικά να κερδίσει οριακά τις εκλογές της 9ης Απριλίου (με 43,8% έναντι 42,7% της ΝΔ).

Πλήγμα και στον δικομματισμό

Από την άλλη πλευρά, η ελλιπής ή προβληματική διαχείριση τέτοιων κρίσεων, κατά τις οποίες θίγεται το αίσθημα ασφάλειας των πολιτών, ακόμα και για την ίδια τη ζωή τους, μπορούν να κλονίσουν όχι μόνο την κυβερνητική αποδοχή, αλλά και γενικά την εμπιστοσύνη προς το σύνολο του πολιτικού συστήματος.

Τέτοιο παράδειγμα ήταν οι πυρκαγιές του Αυγούστου 2007, με κυριότερο επίκεντρο τις περιοχές της Πελοποννήσου (Ηλεία, Αρκαδία και Λακωνία, συνολικά 67 νεκροί), ένα μήνα μόλις πριν από τις εκλογές της 16ης Σεπτεμβρίου 2007. Αποτέλεσμα ήταν η σημαντική μείωση των ποσοστών του δικομματισμού (αθροιστικά κάτω από 80%), με πολύ μεγαλύτερη όμως ένταση στα αστικά κέντρα και ιδιαίτερα στην Αττική (μόλις 70,8%).

Παρ’ όλα αυτά, σε αυστηρά τοπικό επίπεδο, η επίπτωση φάνηκε να είναι πολύ πιο περιορισμένη, λόγω και των έκτακτων μέτρων οικονομικής ενίσχυσης από την κυβέρνηση της ΝΔ. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις τρεις προαναφερθείσες εκλογικές περιφέρειες οι επιδόσεις του κυβερνώντος κόμματος υποχώρησαν κατά 2%-3%, δηλαδή λιγότερο από όσο το εθνικό ποσοστό τους (μείωση κατά 3,5%, από 45,4% το 2004 σε 41,9% το 2007).

Ανάλογα περιορισμένο φάνηκε να είναι το αυστηρά τοπικό εκλογικό αποτύπωμα των δύο μεγάλων καταστροφών στην Αττική επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ: στις πλημμύρες της Μάνδρας τον Νοέμβριο του 2017 (24 νεκροί) και κυρίως στην πυρκαγιά στο Μάτι στις 23 Ιουλίου 2018 (104 νεκροί). Στις βουλευτικές εκλογές του 2019 (περίπου έναν χρόνο αργότερα από τη δεύτερη τραγωδία), τα ποσοστά του ΣΥΡΙΖΑ στους δήμους που συνολικά επλήγησαν δεν παρουσίασαν ιδιαίτερη κάμψη (στις περισσότερες περιπτώσεις 5%-7%) σε σύγκριση με τη μείωση της πανελλαδικής επιρροής του κατά 4% (31,% από 35,5% τον Σεπτέμβριο του 2015). Αναμφίβολα όμως τα δύο αυτά τραγικά περιστατικά και η ολέθρια (επιχειρησιακή και επικοινωνιακή) διαχείρισή τους, σε συνδυασμό και με άλλα κομβικά γεγονότα (όπως π.χ. η Συμφωνία των Πρεσπών), έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο να εμποδίσουν τη δημοσκοπική του ανάκαμψη κατά τον 4ο χρόνο του εκλογικού κύκλου.

Κοινωνικά μέτωπα και σκάνδαλα

Η τραγωδία στα Τέμπη ήρθε σε μια συγκυρία, φαινομενικής τουλάχιστον, δημοσκοπικής σταθερότητας για την κυβέρνηση, με τα ποσοστά αποδοχής της να παραμένουν υψηλά. Από την άλλη πλευρά όμως, η υποχώρηση της πανδημίας και η ανάδειξη νέων ζητημάτων της καθημερινότητας (π.χ. ακρίβεια και ενεργειακή κρίση) είχαν από καιρό ενισχύσει σημαντικά, και σε πλειοψηφικά μάλιστα επίπεδα, τις αρνητικές κρίσεις για την κυβέρνηση.

Στο κλίμα αυτό συνέβαλαν τα πολλαπλά ανοιχτά κοινωνικά μέτωπα, αλλά και η εμφάνιση οικονομικών και θεσμικών σκανδάλων (υποκλοπές), ιδιαίτερα μετά το καλοκαίρι του 2022.

Σε αυτό το ήδη διαμορφωμένο αρνητικό κοινωνικό υπόστρωμα εδράστηκε το γενικευμένο αίσθημα της οργής για το τραγικό δυστύχημα των Τεμπών (το πρώτο με κόστος σε ανθρώπινες ζωές επί των ημερών της ΝΔ), η οποία διαδέχθηκε το αρχικό σοκ που φυσιολογικά προκλήθηκε, ειδικά λόγω της νεαρής ηλικίας των θυμάτων. Δίνοντας ένα ακόμα πλήγμα στο αφήγημα του «επιτελικού κράτους» και τους ψηφιακού εκσυγχρονισμού.

Ο ξεσηκωμός και η ψήφος των νέων

Το αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν ο ξεσηκωμός ενός νεολαιίστικου αρχικά ρεύματος διαμαρτυρίας, πρωτίστως από μαθητές και φοιτητές, όταν μάλιστα τα νεανικά κοινά είναι ούτως ή άλλως αρνητικά διακείμενα προς τη ΝΔ (το 2019 στους ψηφοφόρους κάτω των 35 ετών η ΝΔ είχε λάβει μόλις 30%, έναντι 37% του ΣΥΡΙΖΑ). Εν τούτοις το μήνυμα της διαμαρτυρίας, αυτή τη φορά, είναι λογικό να περνάει και στις αμέσως μεγαλύτερες γενιές, με αποκορύφωμα τις μαζικότατες πανελλαδικά συγκεντρώσεις στην απεργία της περασμένης Τετάρτης.

Η κοινωνική δυναμική αυτών των εκδηλώσεων είναι άγνωστο πού θα οδηγήσει. Αν π.χ. θα προσλάβει μονιμότερα χαρακτηριστικά (π.χ. μια νέα μορφή «Αγανακτισμένων») ή θα σχηματοποιήσει μια γενικότερη πολιτική αντίληψη και στάση (κάτι σαν «γενιά των Τεμπών», παρόμοια με τη «γενιά του Γρηγορόπουλου»). Αν θα οδηγήσει σε μια γενικότερη απαξίωση των βασικών πολιτικών δυνάμεων (ή του πολιτικού συστήματος συνολικά) ή αν θα πάρει ευθύ αντικυβερνητικό χαρακτήρα, ακριβώς στο τέλος του εκλογικού κύκλου.

Η κοινή συνισταμένη σε Μάτι – Τέμπη

Στο Μάτι έναν περίπου χρόνο πριν από τις εκλογές του 2019 η αιτία της καταστροφής προήλθε από φυσικά αίτια (πυρκαγιά και ισχυροί άνεμοι), αλλά βρήκε εντελώς ασυντόνιστο τον κρατικό μηχανισμό. Στα Τέμπη το δυστύχημα ήταν αποτέλεσμα εγκληματικών συστημικών αμελειών. Η κινητοποίηση του κρατικού μηχανισμού δεν ήταν ικανή να περιορίσει την καταστροφή, που συντελέστηκε ακαριαία. Κοινό σημείο η προσπάθεια αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης. Στο Μάτι, η αρχική απόκρυψη της έκτασης της τραγωδίας από την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ το ίδιο βράδυ. Στα Τέμπη, η επιχείρηση αποποίησης των ευθυνών της κυβέρνησης της ΝΔ και της απομόνωσής τους («ανθρώπινο λάθος») ή της απόδοσής τους στη συνέχεια σε διαχρονικές παθογένειες.

Ο κ. Παναγιώτης Κουστένης είναι εκλογικός αναλυτής, δρ Πολιτικής Επιστήμης.