Είμαι Ισραηλίτης την καταγωγή, αλλά δεν είμαι Ισραηλινός. Πρόκειται για μια λεπτή διάκριση, η οποία όμως έχει άμεση και βαρυσήμαντη σχέση με την κατάσταση στη Μέση Ανατολή.
Το να είναι κανείς Ισραηλίτης δηλώνει θρησκεία και καταγωγή και αντιστοιχεί στον κοινώς γνωστό όρο «Εβραίος». Αντλεί τη δύναμή της από την αίσθηση του ανήκειν σε μια ευρύτερη θρησκευτικο-πολιτισμική κοινωνία. Αλλο η πολιτισμική ταυτότητα, άλλο όμως η υπηκοότητα, άλλο πάλι η καταγωγή. Ο επικίνδυνος μύθος περί «καθαρόαιμων λαών» χρησίμευσε στους Ναζί ως «δικαιολογία» του Ολοκαυτώματος, το οποίο με τη σειρά του έγινε και αφορμή της εμμονής των Εβραίων να έχουν δικό τους κράτος. Κατά συνέχεια, η βία που οδήγησε πολλούς Παλαιστινίους σε προσφυγιά λέγεται Αλ Νάκμπα, που σημαίνει «Η Καταστροφή». Η αναλογία με τις εμπειρίες του ελληνισμού πάει παραπέρα από την ομοιότητα των ονομασιών.
Οντως, οι ονομασίες παίζουν κεντρικό ρόλο στην ιστορία της μεσανατολικής κρίσης. Η λέξη «Ισραηλινός», σε αντιπαράθεση με τον όρο «Ισραηλίτης», σημαίνει υπηκοότητα και μόνο. Υπάρχουν ακόμη και σήμερα πολλοί ισραηλινοί πολίτες που είναι μουσουλμάνοι, χριστιανοί και μέλη άλλων θρησκειών και εθνοτήτων. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι αραβόφωνοι. Επισήμως, έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους Εβραίους. Αλλά ιδού το παράδοξο: ενώ το επίσημο Ισραήλ ισχυρίζεται ότι το πολίτευμά του είναι δημοκρατικό, ταυτόχρονα επιμένει στην ταυτότητά του ως «εβραϊκού κράτους». Με άλλα λόγια, το ισραηλινό κράτος κάνει την ίδια σύγχυση όρων που παρατήρησα στην Ελλάδα. Μόνο που το ισραηλινό κράτος τούς συγχέει επίτηδες.
Οι ελληνικές αντιλήψεις για το Μεσανατολικό επηρεάζονται ασφαλώς από τον ρόλο της θρησκείας στην οικοδόμηση του ελληνικού κράτους και, έναν αιώνα αργότερα, στη Συνθήκη της Λωζάννης, η οποία σε μία από τις συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής θεσμοποίησε την ανταλλαγή πληθυσμών με βάση τη θρησκευτική ταυτότητα και μόνο.
Η παλαιστινιακή εθνική ταυτότητα εξελίχθηκε σε αντιπαράθεση με την ισραηλινή και οι παλαιστίνιοι ηγέτες μιμήθηκαν, εν μέρει, τις στρατηγικές των εβραίων εθνικιστών. Οι δυο πλευρές – όπως στη Βόρειο Ιρλανδία, στην Ινδία και στην Κύπρο – έπεσαν στο γεωπολιτικό ναρκοπέδιο που τους είχε προετοιμάσει η βρετανική αποικιοκρατία, με τη γνωστή στρατηγική τού «διαίρει και βασίλευε». Οι ρίζες της σημερινής τραγωδίας – μιας τραγωδίας όπου η επανειλημμένη αναζήτηση εκδίκησης προμηνύει όλο και χειρότερες εξελίξεις – πρέπει να αναζητηθούν σε αυτή την ιστορία.
Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα διάφορες δυνάμεις ξανατρέχουν να ανακατευτούν στη σύρραξη. Οχι μόνο οι ΗΠΑ, η ΕΕ και η Ρωσία αλλά και διάφορα αραβικά κράτη (ιδιαίτερα εκείνα που φοβούνται τις εξίσου πολιτικές βλέψεις του Ιράν), ακόμη και η Τουρκία (που δεν κρύβει τις δικές της επεκτατικές επιδιώξεις), αναμείχθηκαν στο πανδαιμόνιο. Οι πιο ιδιοτελείς από αυτές τις επεμβάσεις σίγουρα δεν εξυπηρετούν τους πολεμόπληκτους τοπικούς πληθυσμούς.
Ας είμαι σαφής: απεχθάνομαι και καταδικάζω την τρομοκρατία της Χαμάς. Την απεχθάνονται και πολλοί Παλαιστίνιοι που έχουν την πολυτέλεια να ζουν μακριά από την αιματηρή κυριαρχία της. Απορρίπτω και την καταπιεστική πολιτική του Νετανιάχου απέναντι στους Παλαιστινίους, που κινδυνεύει να τους οδηγήσει στα χέρια της Χαμάς. Αλλά είναι καιρός να αναγνωρίσουμε τον ρόλο και της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας στη δημιουργία του θεσμού του έθνους-κράτους και των διακρίσεων που συνεπάγεται.
Το ισραηλινό κράτος αναγνωρίζει το δικαίωμα του εθνικού (μειονοτικού) αυτοπροσδιορισμού, αν και ο Νετανιάχου φαίνεται διατεθειμένος να το καταργήσει, όπως πρόσφατα κατάργησε τη μέχρι πρόσφατα αναγνώριση της αραβικής ως μίας από τις εξίσου επίσημες γλώσσες της χώρας. (Επισήμως, το ισραηλινό κράτος εγγυάται τα ίδια δικαιώματα στους άραβες πολίτες με αυτά που διαθέτουν οι Εβραίοι, κάτι που δεν βρίσκει αντιστοιχία στις περισσότερες αραβικές χώρες.) Εμπρακτα, ωστόσο, οι άραβες πολίτες του Ισραήλ αντιμετωπίζουν πλήθος περιορισμών εξαιτίας της σταδιακά αυξανόμενης εμμονής στον απόλυτα εβραϊκό χαρακτήρα του κράτους. Το ενδεχόμενο το Ισραήλ να γίνει απλώς μία πολυεθνική δημοκρατία, έστω ένα κράτος που εγγυάται το αυτόματο δικαίωμα παραμονής σε όσους Εβραίους επιθυμούν να κατοικούν εκεί, φαίνεται ασυμβίβαστο με την εξελισσόμενη πραγματικότητα. Δυστυχώς.
Ενα κράτος δεν είναι αναγκαστικά εθνικό. Είναι ένα γραφειοκρατικό οικοδόμημα που έχει ως κεντρική υποχρέωση την προστασία όλων ανεξαιρέτως των πολιτών. Από τη στιγμή που γίνεται «εθνικό», κινδυνεύει να «ρατσιστικοποιηθεί», και μόνο η επαγρύπνηση των καλοπροαίρετων πολιτών της εθνικής πλειοψηφίας μπορεί να διαφυλάξει τα δικαιώματα των πολιτών που διεκδικούν μια μειονοτική ταυτότητα. Οταν όμως κυβερνάται από ακραίους εθνικιστές, κάθε επεισόδιο βίας υποθάλπει τη δίψα για εκδίκηση, όπως απέδειξε συγκεκριμένα το πρόσφατο κάλεσμα σε εκδίκηση που εξαπέλυσε ο Νετανιάχου. Η τρομοκρατία της Χαμάς ενισχύει εσκεμμένως αυτή την εξέλιξη. Με την αντεπίθεση των Ισραηλινών, φουσκώνει το αντιεβραϊκό μίσος, άσχετα αν πρόκειται για ισραηλινούς πολίτες ή απλώς για Ισραηλίτες. Οι μη Ισραηλινοί Ισραηλίτες, οι πανταχού Εβραίοι, δηλαδή, που δεν ενδιαφέρονται για την ισραηλινή υπηκοότητα, πληρώνουν και αυτοί βαρύ τίμημα.
Η ολοκληρωτική αποδόμηση του ισραηλινού κράτους δεν είναι ούτε σκόπιμη ούτε εφικτή. Αλλά ούτε το ενδεχόμενο και άλλης σφαγής Παλαιστινίων, κάτι που η Χαμάς προκαλεί με πλήρη επίγνωση των πιθανών επιπτώσεων, πρόκειται να φέρει ειρήνη στο Ισραήλ ή δικαιοσύνη πουθενά. Παλαιστίνιοι και Ισραηλινοί είναι θύματα μιας ιστορίας που γεννήθηκε από τον ανίερο γάμο έθνους και κράτους, κληρονομιά της αποικιοκρατίας και των διχασμών που έσπειρε παντού. Μόνο αν γίνει αποδεκτό ότι η διακυβέρνηση μίας χώρας δεν συνεπάγεται αναγκαστικά την πολιτισμική ομοιογένεια των πολιτών της μπορούμε να βάλουμε τέρμα στις σφαγές. Δεν είμαι αισιόδοξος για την προοπτική να γίνει κάτι τέτοιο. Αλλά τολμώ να ελπίζω.
Ο κ. Μάικλ Χέρτσφελντ είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος, ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ.
