Πόσο αποτελεσματική είναι σήμερα στην πολιτική η επίκληση σε «διαπιστευτήρια ηθικής καθαρότητας»; Το ερώτημα δεν είναι παρωχημένο, καθώς ο Νίκος Ανδρουλάκης και ο Αλέξης Τσίπρας το έχουν κάνει προμετωπίδα της ρητορικής τους.
«Για εμάς – και για εμένα προσωπικά – η ηθική στην πολιτική δεν είναι σύνθημα. Ούτε ηθικολογία, όπως είναι για τους συντηρητικούς. Είναι διαρκής αγώνας!» δήλωσε ο πρόεδρος του ΠαΣοΚ στην ομιλία του για την 3η Σεπτέμβρη. Αντιστοίχως, ο Αλέξης Τσίπρας δήλωσε στην πρόσφατη συνέντευξή του ότι «η πατρίδα μας χρειάζεται ένα μεγάλο, αποφασιστικό σοκ που θα το έλεγα σοκ εντιμότητας, δικαιοσύνης και δημοκρατίας. Να ξανασυνδεθεί η πολιτική με την ηθική και το πολιτικό σύστημα με τους πολίτες».
ηθική η [iθikí] : α. Tο σύνολο των θεσμοθετημένων κανόνων μιας κοινωνίας που καθορίζουν τη συμπεριφορά των ατόμων με βάση το κοινωνικά αποδεκτό, το καλό και το κακό β. υποκειμενική αντίληψη και ατομική στάση απέναντι στη συγκεκριμένη κοινωνική ηθική
Το 2015 ο ΣΥΡΙΖΑ ανήλθε στην εξουσία έχοντας το περίφημο «ηθικό πλεονέκτημα», το 2019 ο Κυριάκος Μητσοτάκης αμφισβήτησε επιτυχημένα το επιχείρημα ότι το ηθικό πλεονέκτημα ανήκει μόνο στην Αριστερά, αν και πλέον καλείται να απολογηθεί για τα σκάνδαλα της δικής του διακυβέρνησης. Σήμερα, το ερώτημα της ηθικής στην πολιτική επανέρχεται συνοδευόμενο και από ένα ακόμα: Μπορούν τα ηθικά αφηγήματα να προσδώσουν πραγματική εκλογική δυναμική ή μήπως οι άμεσες ανάγκες των πολιτών έχουν επισκιάσει τα ηθικά διλήμματα, καθιστώντας το όπλο της ηθικής άσφαιρο;
Η καχυποψία των πολιτών
Οι φορείς της εξουσίας καταφεύγουν συχνά στην επίκληση της ηθικής ρητορικής, όμως το εκλογικό σώμα την παρακολουθεί πλέον με σκεπτικισμό και καχυποψία. Ο Διονύσης Γούτσος, καθηγητής Κειμενογλωσσολογίας στο ΕΚΠΑ, εξηγεί ότι οι πολιτικοί, σε κάθε εποχή, αναζητούν συνεχώς τρόπους να συνδεθούν με το ακροατήριο χρησιμοποιώντας λόγο που κινητοποιεί. Σε αυτό το πλαίσιο, το «εμείς» είναι πάντα το κεντρικό στοιχείο: «Είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρούμε πολιτικούς που να μην τοποθετούν την “εσωτερική ομάδα” τους σε μια θέση θετικών χαρακτηριστικών, ενώ την “έξω ομάδα” την παρουσιάζουν με αρνητικά στοιχεία». Η «εσωτερική ομάδα» εκλαμβάνεται αυτομάτως ως ηθικά καθαρή.
«Η πατρίδα μας χρειάζεται ένα μεγάλο, αποφασιστικό, σοκ που θα το έλεγα σοκ εντιμότητας, δικαιοσύνης και δημοκρατίας. Να ξανασυνδεθεί η πολιτική με την ηθική και το πολιτικό σύστημα με τους πολίτες» – Αλέξης Τσίπρας
Για αυτό το αξιακό δίπολο η Χριστίνα Καράμπελα, κοινωνιολόγος και διευθύνουσα σύμβουλος της QED, σημειώνει ότι: «Η επίκληση της ηθικής στον πολιτικό λόγο λειτουργεί κυρίως ως όπλο αντιπαράθεσης». Η αντιπολίτευση αξιοποιεί τη ρητορική αυτή για να καταγγείλει τη φθορά και την αποξένωση της κυβέρνησης από κάθε έννοια ακεραιότητας. Συγκεκριμένα, επιχειρεί να πλήξει την κυβέρνηση στο πεδίο της ηθικής αξιοπιστίας, αξιοποιώντας σκάνδαλα όπως ο ΟΠΕΚΕΠΕ, οι υποκλοπές και τα Τέμπη. Ωστόσο, εξηγεί ότι «η κοινωνία δεν τα αντιμετώπισε όλα με την ίδια ένταση».
Ο ΟΠΕΚΕΠΕ έγινε αντιληπτός ως ένα ακόμη επεισόδιο του γνώριμου πελατειακού συστήματος, «σχεδόν με κυνική αποδοχή του τύπου “έτσι γίνονται τα πράγματα”», ενώ οι υποκλοπές εκλήφθηκαν ως ένα σκάνδαλο με «ελιτίστικα χαρακτηριστικά».
«Με τα Τέμπη όμως η κατάσταση άλλαξε δραματικά» τονίζει. Εκεί η συζήτηση μετακινήθηκε από τη διαφθορά στην αδιαφορία για την ανθρώπινη ζωή, καθιστώντας το δυστύχημα την κόκκινη γραμμή, όπου το κράτος έχασε κάθε ηθική δικαιολογία. Η οργή ξέφυγε από τα όρια της πολιτικής αντιπαράθεσης και έγινε ηθική αγανάκτηση. Ετσι, ενώ τα σκάνδαλα συνολικά έθεσαν ζήτημα αξιοπιστίας, τα Τέμπη διατύπωσαν κάτι βαθύτερο: «Η ανηθικότητα δεν είναι απλώς φθορά· μπορεί να αφαιρεί ζωές» επισημαίνει η κυρία Καράμπελα.
Υπό αυτό το πρίσμα, καθίσταται απολύτως κατανοητό γιατί τόσο ο Ανδρουλάκης όσο και ο Τσίπρας εντάσσουν εκτενώς ηθικά στοιχεία στον πολιτικό τους λόγο. Και οι δύο επιχειρούν να σταθούν στο πλευρό των «πολλών», διεκδικώντας, με αυτόν τον τρόπο, και την ηθική νομιμοποίηση της πολιτικής τους πρότασης.
«Για εμάς – και για εμένα προσωπικά – η ηθική στην πολιτική δεν είναι σύνθημα. Ούτε ηθικολογία, όπως είναι για τους συντηρητικούς. Είναι διαρκής αγώνας!» – Νίκος Ανδρουλάκης
Ο Αλέξης Τσίπρας επιχειρεί ένα πολιτικό rebranding – μια φιλόδοξη απόπειρα ηθικής επανεφεύρεσης. Ωστόσο, όπως παρατηρεί η Χρ. Καράμπελα, η επίκληση της ηθικής δεν αρκεί για να σβήσει το αποτύπωμα του παρελθόντος. «Στη συλλογική μνήμη δεν έχει κατοχυρωθεί ως πολιτικός με “καθαρά χέρια”» σημειώνει, υπενθυμίζοντας πως η περίοδος διακυβέρνησής του συνδέθηκε με φόβο και οδυνηρές εμπειρίες. Ετσι, το παρελθόν λειτουργεί πλέον ως «φραγμός στην προσπάθεια ηθικής αναγέννησης».
Ωστόσο, σύμφωνα με τον Δ. Γούτσο, ο πρώην πρωθυπουργός καταφεύγει σε έντονες μεταφορές, μιλώντας για «σοκ εντιμότητας» ή χρησιμοποιώντας εικόνες όπως «θάλασσες» και «λιμάνια». Η επιλογή του όρου «σοκ», εξηγεί, με τους συνειρμούς που φέρνει από την ιατρική, υποδηλώνει ανάγκη για άμεση δράση και δημιουργεί μια ένταση επείγοντος. «Οι πολιτικοί επιδιώκουν να οπτικοποιούν τα μηνύματά τους, ώστε αυτά να γίνονται πιο ζωντανά και να προκαλούν άμεση συναισθηματική αντίδραση» σημειώνει ο καθηγητής.
Την ίδια στιγμή, ο μύθος περί «ηθικού πλεονεκτήματος της Αριστεράς» έχει ξεθωριάσει. Ο Δ. Γούτσος αποδίδει αυτή την αποδυνάμωση στη διάχυτη αίσθηση ότι «όλοι είναι ίδιοι», γεγονός που καθιστά ακόμη πιο δύσκολη την αναβίωση μιας παλιάς ηθικής υπεροχής.
Το πραγματικό τεστ
Στον αντίποδα, ο Νίκος Ανδρουλάκης προτείνει μια διαφορετική εκδοχή πολιτικής ηθικής. Ομως, η Χρ. Καράμπελα υπενθυμίζει ότι «η ηθική στην πολιτική δεν επιβεβαιώνεται στην αντιπολίτευση, αλλά στην άσκηση εξουσίας». Ο Ν. Ανδρουλάκης, προς το παρόν, προσφέρει μια υπόσχεση εντιμότητας. «Το πραγματικό τεστ θα έρθει όταν ο “κουβάς με το μέλι” θα βρίσκεται δίπλα του» εξηγεί. Αυτή τη θεσμική ρητορική ερμηνεύει ο Δ. Γούτσος ως συνειδητή προσπάθεια αποστασιοποίησης από το βαρύ παρελθόν του ΠαΣοΚ. «Γνωρίζει ότι το κόμμα έχει ταυτιστεί με σκάνδαλα» τονίζει, προσθέτοντας πως «γι’ αυτό υιοθετεί έναν λόγο που θυμίζει Σημίτη – ψύχραιμο, θεσμικό, τεχνοκρατικό – σε μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του χώρου».
Οι κοινωνίες, όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά διεθνώς, κουρασμένες από τις αξιακές διακηρύξεις, στρέφονται σε ηγεσίες που υπόσχονται προστασία και ανθεκτικότητα. Αναδύεται η ανάγκη για ηγέτες που δεν αρκούνται στο να μιλούν για το σωστό, παρατηρεί η Χρ. Καράμπελα, αλλά μπορούν να εγγυηθούν προσανατολισμό και αποτελεσματικότητα. Η φράση «αρκεί ένας ηγέτης που μπορεί να τελειώσει έναν πόλεμο, ακόμη κι αν δεν είναι ηθικός» συμπυκνώνει αυτή τη μετάβαση, ένα φαινόμενο στο οποίο έχει συμβάλει και το νέο υπόδειγμα εξουσίας του Ντόναλντ Τραμπ.
Η στροφή αυτή εξηγεί και την άνοδο των αντισυστημικών και λαϊκιστικών δυνάμεων στην Ευρώπη, οι οποίες κεφαλαιοποιούν την αγωνία και την ασφάλεια. Ο Δ. Γούτσος επισημαίνει ότι ο ηθικός λόγος, συχνά αντιληπτός ως «ιντελεκτουέλ αφήγημα», δεν αγγίζει πλέον έναν πολίτη που ζητά απτό αποτέλεσμα. Σε αυτό το πλαίσιο, η επίμονη προσφυγή στην ηθική δεν εμπνέει· αντίθετα, μπορεί να αποκαλύπτει την απουσία ουσιαστικού πολιτικού σχεδίου, σε μια εποχή που απαιτεί πρακτικές και εφαρμόσιμες λύσεις.
Οταν ένας πολιτικός περιορίζεται στο «εγώ είμαι ο ηθικός, ο άλλος ο ανήθικος», αποφεύγει τα πραγματικά ερωτήματα: τι προτείνει για τη χώρα, πώς θα προστατεύσει τους πολλούς, πώς θα ανοίξει προοπτικές για το μέλλον. «Η ηθική, όσο αναγκαία κι αν είναι, δεν αρκεί για να γίνει πολιτικό αφήγημα. Η πολιτική χρειάζεται ηθική, αλλά η ηθική χωρίς ουσιαστική πρόταση δεν μετατρέπεται σε πολιτική» συμφωνούν οι δύο συνομιλητές μας.
