Ο ιστορικός χρόνος και η αντίληψή του δεν αφορούν μια μονάδα μέτρησης αλλά μια οπτική και μια αντίληψη του ιστορικού γεγονότος και της ιστορικής εξέλιξης. Οταν αντικείμενο της ιστορίας και γεγονότα άξια εξιστόρησης θεωρούνταν τα πολιτικά και διπλωματικά συμβάντα, όπως και τα επιτεύγματα των «μεγάλων ανδρών», σπανίως των διακεκριμένων γυναικών, τότε ήταν επαρκής η σύλληψη της Ιστορίας σε έναν βραχύ χρόνο.
Οι ημέρες, οι εβδομάδες ή λίγα χρόνια ήταν τα αναγκαία και χρήσιμα χρονικά πλαίσια για την εκτύλιξη και την ερμηνεία του ιστορικού γίγνεσθαι. Υπήρχαν και εξαιρέσεις. Ηδη στο τέλος του 18ου αιώνα, ο Εντουαρντ Γκίμπον είχε επιχειρήσει μια ιστορική επισκόπηση των αιτίων της παρακμής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που εκτεινόταν σε αιώνες. Η βασική του θέση ήταν ότι υπαίτια για την παρακμή της Αυτοκρατορίας ήταν, μεταξύ άλλων, η υπονόμευση του πολιτικού ήθους που είχε θεμελιώσει τη ρωμαϊκή πολιτεία. Αναζητούσε τα αίτια που κινούσαν την πολιτική συμπεριφορά ηγετών και πολιτών στη λειτουργία των θεσμών και διερευνούσε επίσης την υλική βάση της Αυτοκρατορίας όπως και τις επιπτώσεις των εισβολών.
Τη μεγάλη και συστηματική όμως μεταβολή στην αντίληψη του ιστορικού χρόνου έφερε η Νέα Ιστoρία, η Σχολή των Annales. Καθώς εντάσσονταν πλέον στην Ιστορία τα οικονομικά και κοινωνικά μεγέθη και γεγονότα, η γεωργική και η βιομηχανική παραγωγή, η διακύμανση των τιμών προϊόντων και πολύτιμων μετάλλων, οι ιστορικοί αναζητούσαν κανονικότητες και ρήξεις.
Οι χρονικές ορίζουσες της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας ήταν ευρύτερες, εκτείνονταν στον κύκλο της συγκυρίας, εν συνεχεία σε έναν ενδιάμεσο κύκλο δέκα ή είκοσι πέντε ετών καθώς και σε έναν μεγάλο κύκλο, περίπου μισού αιώνα, που θύμιζε τα κύματα ενός μεγάλου σοβιετικού οικονομολόγου, του Νικολάι Κοντρατίεφ. Σημασία έχει η βασική παραδοχή επί της οποίας στηριζόταν η ιστορική έρευνα και η μετατόπιση από τα γεγονότα της συγκυρίας, της στιγμής, στις εξελίξεις της μακράς διάρκειας, στις δομές, με την έννοια των κανονικοτήτων.
Πέραν όμως της κατασκευής στατιστικών σειρών και της επισήμανσης των διακυμάνσεων, εμβληματικοί εκπρόσωποι της σχολής των Annales, όπως ο Μαρκ Μπλοχ και ο Ζορζ Ντιμπί, εισήγαγαν την έννοια των νοοτροπιών, της mentalité, η οποία κινείται επίσης σε μια μακρά διάρκεια, ως βασική διάσταση για τη μελέτη της ιστορίας των κοινωνιών προκειμένου να αποτραπεί μια μαρξιστικής έμπνευσης μονομερής αναγωγή της ιστορικής εξέλιξης στον οικονομικό παράγοντα.
Η μέση και η μακρά διάρκεια εισήγαγαν συνεπώς μια νέα αντίληψη του ιστορικού χρόνου και ταυτόχρονα οπτικές και διαστάσεις που έλειπαν από την παραδοσιακή ιστορία, επέτρεψαν μια πιο σφαιρική και ολοκληρωμένη θεώρηση της ιστορικής εξέλιξης. Εξακολουθούσαν όμως να υπάρχουν ιστορικά ερωτήματα που δεν μπορούσαν κατ’ ανάγκη να διερευνηθούν με τη μακρά διάρκεια. Ιστορικές περίοδοι για τις οποίες έχει καθιερωθεί πλέον να επισημαίνεται μια «πύκνωση του ιστορικού χρόνου».
Στις περιπτώσεις αυτές, μια μακρά, αδιατάρακτη ή ελάχιστα διαταρασσόμενη, συνέχεια αντιπαρατίθεται σε μια βραχεία διάρκεια που ενσωματώνει με μεγάλη ταχύτητα γεγονότα αποφασιστικής, συχνά ανατρεπτικής, σημασίας – πολιτικές κρίσεις, εξεγέρσεις, επαναστάσεις και ανατροπές αλλά και οικονομικές καταρρεύσεις, καθώς και εκρήξεις πολέμων. Τέτοιο παράδειγμα είναι η έκρηξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η οικονομική κρίση του 1929 ή η πιο πρόσφατη του 2008.
Στο πλαίσιο των κρίσεων αυτών η ανάλυσή μας κατ’ ανάγκη πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις κινήσεις των κρίσιμων δρώντων της στιγμής: πολιτικές και οικονομικές ελίτ που είναι φορείς εξουσίας, δίκτυα και κινήματα που κινούνται στην αντιπολίτευση ή επιδιώκουν την ανατροπή των καθεστώτων, δυνάμεις και ρεύματα στη βάση των κοινωνιών, ιδεολογικές αντιλήψεις και τρόποι ζωής, εξωτερικές επιρροές, είναι παράγοντες που λαμβάνονται υπόψη στην αλληλεπίδρασή τους. Ασφαλώς, η ιστορική στιγμή, η συγχρονία, δεν μπορεί να είναι αποκομμένη από τη διαχρονία.
Η συσχέτισή τους είναι πάντοτε ένα ανοιχτό ιστορικό ερώτημα: Ηταν ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος αποτέλεσμα εσφαλμένων στρατηγικών σταθμίσεων κατά τη στιγμή της κρίσης, που προκλήθηκε από τη δολοφονία του διαδόχου της Αυστρο-ουγγαρίας, ή ήταν συνέπεια των μεσο-μακροπρόθεσμων τάσεων του διεθνούς συστήματος από το 1875 και μετά, την εποχή δηλαδή των Αυτοκρατοριών; Η Ρωσική Επανάσταση του 1917 ήταν αποτέλεσμα της δοκιμασίας των κρατικών δομών και της οικονομίας λόγω της ρωσικής εμπλοκής στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ή προέκυπτε ως ωρίμανση των κοινωνικο-οικονομικών τάσεων της προηγούμενης εικοσιπενταετίας;
Η πύκνωση του ιστορικού χρόνου αφορά ποικίλες πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές δομές. Μπορεί να υποθέσει όμως κανείς ότι ο ιστορικός χρόνος της εποχής μας είναι πυκνότερος λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων και των επικοινωνιών που είναι συνυφασμένες με την παγκοσμιοποίηση, κάτι που σημαίνει ταχύτατη μετάδοση οικονομικών και υγειονομικών κρίσεων, αλλά και των συνεπειών πολέμων και πολιτικών ρήξεων.
Ο κ. Σωτήρης Ριζάς είναι διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Ερευνας Ιστορίας Νεότερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών.
